استفاده هوشمندانه از درآمدهاى نفتى

براى ايجاد شكوفايى در اقتصاد كشور

نفت از شيارهاى زمين بيرون مى زند تا بر معادلات سياسى دولتها در جهان حكمرانى كند. به عبارتى اين طلاى سياه خوش عيار، هنوز هم در چارچوب روابط بين الملل نقشى اساسى ايفا مى كند. شايد از اين روست كه هرازگاهى كه دنيا را آشفتگى فرامى گيرد، قيمت آن از خون انسان بالاتر مى رود. اينجاست كه بوى دلارهاى نفتى در اتاقهاى سياستمداران مى پيچد و دستهاى نامرئى با استفاده از اين ثروت بادآورده امروز و آينده سياسى بسيارى از معادلات را تعيين مى كنند. از اين رو مى توان گفت كه در جدال انسان با نفت، اين انسان بوده كه همواره با پشتى خاك خورده بر زمين افتاده و شكست خورده است. اين ماده سياه و بدبو به لطف نيروى ذاتى و خيره كننده اش از دل طبيعت خارج شده، با كمك انسان به رؤيايى ترين ثروت تمامى تاريخ تبديل شده است.
در روزهايى از تاريخ كه قيمت هر بشكه آن از مرز شصت دلار گذشته و تا آستانه رسيدن به رقم رؤيايى ۷۰دلار رسيده است، جهان از ناامنى و هراس به مرز اشباع رسيده است. اين در حالى است كه به لطف بشكه هاى نفت، دلارهاى سبز دو دستى روانه صندوق هاى مالى كشورهاى جهان مى شوند. اين دلارها اما به جاى تبديل شدن به بهترين وسيله براى ايجاد امنيت و رفاه و شادى انسانها، در بسيارى از مواقع وسيله اى براى بقاى حكومت هايى بوده كه در سياست گذارى هاى كلان خويش توجه چندانى به نقش مردم نشان نمى داده اند.شايد از اين روست كه دغدغه چگونگى مصرف اين ثروت در نزدملتها از آغاز استخراج اين قطره هاى كثيف و بى قيمت، همواره به شكل دغدغه اى اساسى براى بسيارى از توليدكنندگان نفتى وجود داشته است.
ما و نفت
از روزى كه قطرات سياه نفت از لابه لاى مته هاى حفارى در تپه هاى اطراف مسجدسليمان بيرون زد و بر سر و صورت كارگران آشفته باريدن گرفت، كشور ما تغييرات بسيارى از سرگذرانده است. تاريخ ما اما از آن روز تاكنون پيوندى عميق با نام نفت برقرار كرده است. به عبارتى در شيوه معيشت آسيايى ما، نفت جاى آب را گرفت تا همانگونه كه شهرها در كرانه رودها ساخته مى شد، اين بار نيز شهرهايى بر كناره چاههاى نفت بنا شود و انسانها بند ناف خود را با بود و نبود اين ماده حياتى گره بند. رشد تك محصولى كشورهايى چون كشور ما نشاندهنده تكيه بيش از اندازه سياستگذاران و گردانندگان اجرايى كشور ما و در كل ملت ما به اين ذخيره زيرزمينى است. به مدد استخراج اين ثروت هنگفت و بادآورده اما معايب و مزايايى به يكسان در گرداگرد ما رشد كرده و شكل گرفته است. به عبارتى نفت به همان اندازه كه رشد اقتصادى كشورهاى توسعه نيافته راتسريع بخشيده، به همان ميزان در گسترش بى اندازه حوزه هاى خدماتى و غيرتوليدى نيز تأثير گذاشته است. كارشناسان اقتصادى عريض و طويل شدن ساختارهاى اجرايى در كشورهاى نفتى و رابطه آن با رانت هاى نفتى را مورد بررسى قرار داده و رانت نفتى را يكى از مهمترين دلايل عريض شدن ساختارهاى اجرايى به شمار مى آورند. «سيدعبدالمجيد زوارى» تحليلگر مسائل اقتصادى در نگاهى به اين پديده يادآور مى شود: «رانت نفتى از لحاظ اقتصادى اختلاف بين قيمتهاى نفت بازار و همچنين اختلاف بين هزينه هاى توليد نفت تعريف شده است. با پيدايش نفت و استخراج آن در حجم انبوه رانت نفتى بر رانت ارضى اولويت يافت. رانت نفتى (بهره مالكانه اش از درآمدهاى نفتى) در رأس درآمدهاى دولت قرار گرفت كه دولت به هر نحوى كه اراده كرده اين رانت را به هر بخش و يا قشرى از جامعه و يا هر يك از بخشهاى اقتصادى دولتى و يا غيردولتى توزيع كرده است و ساير منابع و رانت هايى كه در جامعه وجود دارد، تحت تأثير قرار داده است. همان طورى كه در رانت كشاورزى مالكين اصلى ثبات دارند و مالكين از مقياس هاى وسيع براى توليد استفاده مى كنند، در رانت نفتى نيز چنين حالتى وجود دارد كه بقيه اقتصاد را اعم از فعاليتهاى توليدى يا ساير رانت هاى اقتصادى را در وضعيتى سردرگم و مبهم قرار مى دهد و از لحاظ اقتصادى سرمايه گذارى در ساير بخشهاى اقتصادى را نامطمئن مى سازد. زيرا كه متغير مستقل نفت (درآمدهاى نفتى) تمام بخشهاى اقتصادى را تحت تأثير قرار مى دهد.»
به اعتقاد كارشناسان يكى از مضرات اين رانت كه در اختيار دولت قرار دارد، بى نيازى ساختارهاى اجرايى به مردم به دليل عدم نياز مالى به آنهاست. اينجاست كه اين ثروت نفتى بيش از آنكه تأثير خود را بر دگى روزمره مردم و گشايش افق هاى نوين در حيات اجتماعى به خوبى نشان دهد، تأثيرش را بر قدرتمندتر شدن ساختارهاى اجرايى و فاصله شديد ميان آنها با مردم به نمايش گذاشته است. اين موضوع از ديد بسيارى از آگاهان مسائل اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى در چنين كشورهايى همواره محل بحث بوده از زواياى گوناگون مورد تحليل قرار گرفته است. در نزد مردم اما وجه اقتصادى آن پررنگ تر از ساير وجوه و سطوح آن بوده است. پرسش اساسى و روزمره درعرصه عمومى همان تأثير قيمت اين فراورده درحيات اجتماعى بوده است.
اين پرسش كه عمرى به درازاى تاريخ استخراج نفت داشته، در دنياى امروز كه ساختارهاى آن شكل ديگرگونه به خود گرفته و رسانه اى شدن دنيا، رشد اطلاع رسانى در آن را تسريع كرده، هنوز هم به حيات خويش ادامه مى دهد و جدى تر از گذشته درميان افكارعمومى موردتأمل قرارمى گيرد. شايد از اين روست كه دكتر «حميدرضا برادران شركا» در روزهايى كه هنوز رياست سازمان مديريت را برعهده داشت خود را ناچار از پذيرش اين مطلب مى ديد.
وى پيش از آنكه با صندلى رياست خداحافظى كند خطاب به خبرنگاران در اين زمينه چنين اعتراف كرد: درايران به دليل اين كه عمده درآمد نفت متعلق به دولت است، دولت خود را پاسخگوى مردم نمى داند و به جاى آنكه ماليات را ازمردم اخذكند و سپس پاسخگو باشد، اقدام به توزيع درآمد نفت مى كند.
وى افزود: در دولت ما بايد اين اراده وجودداشته باشد كه با استفاده از سيستم اطلاع رسانى IT و ICT، اطلاعات شفاف دراختيارمردم قرارگيرد، به طورى كه نه تنها آمار حتى قراردادهاى داخلى و خارجى نيز براى مردم روشن باشد.
اين تأكيد بر روشن سازى وضعيت درآمدهاى نفتى از زبان رئيس سابق سازمان مديريت و برنامه ريزى درحالى صورت مى گيرد كه به گفته «حجت الله غنيمى فرد» مدير امور بين الملل شركت ملى نفت، درآمد نفتى ايران امسال به ۴۳ ميليارد دلار افزايش خواهديافت كه اين ميزان از زمان آغاز صادرات نفت ايران طى ۹۸ سال گذشته بى سابقه بوده است.
اين گفته ها درحالى عنوان مى شود كه آمار موجود بر اين نكته تأكيد مى كند كه ۸۰درصد درآمدهاى كشور از طريق نفت به دست مى آيد.
توجه به اين داده ها در ترسيم وضعيت موجود كمك فراوانى خواهدداشت.اين ارقام از لابه لاى آخرين گزارش هاى وزارت نفت درطى ۸ سال گذشته به دست آمده اند. اين داده ها نشان مى دهند كه با افزايش نسبى قيمت جهانى نفت خام درطول ۸ سال گذشته، درآمد نفتى ايران با وجود كاهش صادرات آن طى همين مدت، به ميزان ۴۰ ميليارددلار بيشتر از درآمدنفتى درطول هشت ساله ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ محقق شده است.
اين گزارش مى افزايد: طى هشت ساله (۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵) كل درآمد ايران از صادرات نفت خام به رقم ۱۲۰ ميليارد و ۹۰۰ ميليون دلار رسيد، اين درحالى است كه درآمد نفت خام ايران در هشت سال گذشته (شهريور ۱۳۷۶ تا شهريور ۱۳۸۴) بيش از ۱۶۰ ميليارددلار خواهدبود.
همچنين ارقام جديدتر كه درگفت وگوى يك مقام آگاه با «ايسنا» به آن اشاره شده بود، نشان مى دهد كه ۱۶ ميليارد و ۱۰۰ميليون دلار درآمدهاى نفتى پيش بينى شده كشور در بودجه سال ۸۴ محقق شده است.
به عبارتى افزايش غيرپيش بينى شده قيمت نفت در اين مدت كوتاه به تحقق درآمدهاى كشور كمك رسانده است. اين شرايط ايده آل باعث شده كه كارشناسان در پيش بينى هاى خود براين نكته انگشت تأكيد بگذارند كه ايران درطول برنامه چهارم توسعه با دوبرابر درآمدهاى ارزى پيش بينى شده روبرو شود.
درآمد نفت و سفره هاى خالى
اين افزايش ناگهانى قيمت نفت و تأمين بودجه كلان كشور طى همين مدت كوتاه دركنار پيش بينى هاى صورت گرفته مبنى بر دوبرابرشدن درآمدهاى كشور تا پايان سال، اين سؤال را در اذهان عمومى به وجودآورده كه تأثير اين افزايش قيمت نفت در دگى ما به چه شكلى خود را عيان مى كند. آيا قرار است اين پول درصندوق ذخيره ارزى جاخوش كند تا درمواقع موردنياز مورداستفاده قرارگيرد. يا اين كه بخشى از آن صرف تأمين هزينه هاى جارى كشور شود.
از اين طريق بخشى از مشكلات مالى مملكت برآورده خواهدشد.
داوود دانش جعفرى وزير اقتصاد و دارايى درتحليل خود بر اين نكته چنين مى گويد: هدف اين است كه با افزايش سرمايه گذارى هاى نفتى و عدم استفاده درآمد نفت در هزينه هاى جارى و تبديل سرمايه نفت به نوعى ديگر از سرمايه به رفاه عمومى برسيم.
وى مى افزايد: شكوفايى ما با درآمدهاى نفتى گره خورده است، اگر به طور هوشمندانه از درآمدهاى نفتى استفاده كنيم مى توانيم آن را به موتور توسعه كشور تبديل كنيم و اگر برخورد نامناسبى با درآمدهاى نفتى صورت گيرد، همانطور كه در محاوره هاى مردم مشاهده مى شود، درآمدهاى نفتى به عنوان يك عامل منفى دراقتصاد نقش ايفا خواهدكرد.
بنابراين برنامه هايى تهيه شده است كه براساس آن رابطه رفاه مردم با استفاده درست از درآمد نفت امكانپذير باشد.
درنتيجه هدف اين است كه تا پايان برنامه پنجم استفاده از نفت در درآمدهاى جارى كشور خاتمه پيداكند و روى ديگر سكه اين است كه از اين درآمدها براى سرمايه گذارى استفاده شود.
وزير اقتصادى مى افزايد: هدف اين است كه با افزايش سرمايه گذاريهاى نفتى و عدم استفاده از آن در هزينه هاى جارى و تبديل سرمايه نفت به نوعى ديگر از سرمايه به اين مهم دست پيدا كنيم.
وى ادامه مى دهد: با گسترش سرمايه گذارى هاى نفتى به خصوص در مناطق محروم بازخورد آن در درآمد مردم را مشاهده خواهيم كرد.
بايد نشست و منتظرماند آيا اين وعده ها تحقق خواهديافت.
پاسخ به چنين پرسشى درگرو گذشت زمان و داورى بى رحم تاريخ است. مسؤولان اجرايى افزايش درآمد را درآينده نشانه آشكارآوردن درآمدنفت يا به عبارتى بازگرداندن آن به سفره مردم معرفى مى كنند. بايد نشست و منتظرماند.ى
منبع: روزنامه ایران