زنان در انقلاب مشروطيت

دستاورد مهم و تاريخی زنان در جنبش ملی مشروطيت آن بود که آنان از محيط های بسته خانگی و از ورای ديوارهای اندرونی ها بيرون کشيده شدند. در امور خارج از خانه، در مسايل غير سنتی و غير مرسوم زنانه و در زندگی اجتماعی شرکت کردند، مسئوليت اجتماعی را حس و تجربه نمودند و حاصل آن در عين حال رشد تمايل جديد و نيرومندی بود برای "ديده شدن"و به "حساب آورده شدن"...

کمبود منابع جدی و قابل اعتماد يکی از دشواريهای اساسی مطالعات تاريخی است. افزون بر اين در مطالعات مربوط به زنان ، معمولا در حوزه های تاريخ ، علوم سياسی و علوم اجتماعی به خصوص در کشورهای جهان سوم زندگی زنان، عملکرد و نقش آنها آنقدر ناديده گرفته می شود که اساسا ثبت نمی شوند. پس تعجب آور نيست که مهمترين منبع پژوهش در بررسی موقعيت و عملکرد زنان در دوره مشروطه نه روايت ها و ثبت گزارشات تاريخ نويسان و شاهدان ايرانی بلکه دستنوشته های خارجيانی است که در ايران کار می کرده اند. يادداشت های ويليام مورگان شوستر، آمريکايی، مدير کل خزانه داری کشور و نيز گزارشات روزنامه تايمز لندن آن زمان بيش از هر منبع ديگری در فهرست منابع مطالعه شده در مورد نقش زنان در انقلاب مشروطيت ديده می شوند.

حضور اجتماعی زنان از اواخر دهه 1270 و اوايل دهه 1280، همزمان با آغاز دور جديدی از تلاطمات سياسی و اقتصادی کشور، عموما متاثر ازدستورات و فتواهای رهبران مذهبی، آغاز شده است. جنبش تنباکو (1275خورشيدی / 1896 ميلادی) و بحران بزرگ نان (1277 خورشيدی) دو نمونه بارز از حضور زنان در خيزش های اجتماعی دوره دهساله پيش از صدور فرمان مشروطيت است.
از ابتدا تا به آخر واقعه رژی زن ها فعالانه در صحنه های مختلف اعتراضات اجتماعی حضور داشتند. در تهران در حمايت از ميرزای آشتيانی مجتهد بزرگ تهران و در اعتراض به شاه که به او اتمام حجت کرده بود که يا بايد در ملا عام قليان بکشد و يا از ايران خارج شود، زنان مقابل محل سکونت او دست به تظاهرات زدند و بازار تهران را به تعطيلی کشاندند. حکم ميرزای شيرازی برای تحريم تنباکو و اعتراض به واگذاری امتياز تنباکو به ماژور تالبوت انگليسی، حتی زنان حرمسرای دربار را هم تحت تاثير قرار داده بود (آبراهاميان، ايران بين دو انقلاب ص 95). نه فقط زنان تهران، زنان ساير شهرها از جمله تبريز و شيراز و حتی زنان ايلاتی هم در کنار مردان به صورت جدی به مخالفت و اعتراض برخاسته بودند و با استفاده از امکان جديد و بی همتای ارتباطی و اطلاع رسانی آن روز يعنی خطوط تلگراف، مکررا تلگراف های تهديدآميز در رابطه با فسخ واگذاری امتیاز تجارت تنباکو به تهران مخابره می کردند.

خشکسالی، و نيز احتکار غلات توسط درباريان و دولتمردان کمبود و گرانی نان و لاجرم گرسنگی را آنچنان شدت داده بود که يکبار ديگر تهران و تبريز و ساير شهرهای کشور صحنه اعتراضات گسترده شد. اعتراض و نارضايتی زنان به گرانی نان در اشکالی هم چون بست نشينی، مراجعه و يا نامه نگاری به سفارت روس و انگليس و واسطه قرار دادن سفرای اين کشورها تبارز می يافت. در يكى از اعتراض هاى زنان، چند هزار زن جلوى كالسكه ناصرالدين شاه را كه از شكار برمى گشت، مى گيرند و از او مصرانه مى خواهند تا به وضع نابسامان نان سر و سامانى دهند و البته براى رسيدن به شاه بايد با محافظان او درگير مى شدند. با وعده هايى كه شاه براى رفع مشكل نان مى دهد، كالسكه اش اجازه عبور مى يابد. اما همراهان شاه و خصوصاً كامران ميرزاى نايب السلطنه كه در احتكار گندم دست داشت، توسط اين زنان تأديب مى شوند (فخرالسادات محتشمی پور، زن و مشروطه ايرانی).
در روزهايی که تبريز صحنه درگيری مردم و تفنگ چی های حکومت بود و وقتی که انبارهای غلات به تسخير مردم در می آمدند ، باز هم زنان در ميدان نقش آفرينی می کردند.
در نهضت مشروطه و رويدادهای پس از آن نيز زنان لحظه به لحظه حضوری مشخص و ملموس داشتند . آنان به همراه مردان در مسجد شاه تهران بست نشستند، در تلاش برای بازگرداندن علما از مهاجرت، بستن بازار ،پيوستن به متحصصين شاه عبدالعظيم، حضور در قصرمظفرالدين شاه برای گفت و گو، تحصن در سفارت انگليسی و نظاير آن مشارکت داشتند. پری شيخ الاسلامی در "زنان روزنامه نگار و انديشمند ايران" از سندی گزارش می دهد که در تبريز نبردی شديد ميان طرفداران و مخالفان مشروطه جسد بيش از بيست زن ملبس به لباس مردانه پيدا شده بود.
گزارشات شوستر و نيويورک تايمز بيش از ساير منابع ، حضور و فعاليت آرام و يا قهرآميز زنان را عليه قدرتهای خارجی، مخالفت با استبداد شاه و دربار و دفاع از مشروطه خواهان، در دوره خرداد 1284 تا مرداد 1285 و رويدادهای پس از امضای فرمان مشروطيت در کوچه و خيابان، مسجد و بازار و ... بازتاب داده اند.
روزی در جريان شکنجه و آزار مشروطه خواهان در يکی از محلات مرکزی تهران يک ملای هوادار دربار در برابر جمعيت زيادی عليه مشروطه سحن می گفت. در اين بين زنی که تفنگی را در زير چادرش مخفی کرده بود به او شليک کرد و او را از پای درآوردو اين زن بلافاصله توسط جمعيت کشته شد (ساناساريان،جنبش حقوق زنان در ايران ص. 39. بدرالملوک بامداد، زن ايرانی).
پس از صدور فرمان مشروطيت و تشکيل مجلس شورای اسلامی، آن گاه که نمايندگان مجلس در صدد تاسيس بانک ملی و نيازمند مساعدت مردم بودند، زنان از گروه های مختلف اجتماعی جواهرات و زينت آلات خود را می فروختند و از دولت سهم می خريدند.
در فراخوان مشروطه خواهان برای تحريم کالاهای خارجی و استفاده از محصولات داخلی اين زنان بودند که پيشگام شدند. در بعضی از شهرها مثل تبريز و تهران انجمن هايی به منظور ترويج منسوجات داخلی و تحريم پارچه های خارجی تشکيل دادند و يا برای کاهش مصرف شکر وارداتی ، قهوه خانه ها را تشويق به صرفه جويی و يا تعطيلی می کردند.
نامه اتحاديه غيبی نسوان به نمايندگان مجلس برای تدوين و تصويب سريع متمم قانون اساسی، کمک های مالی زنان به انجمن های ايالتی از طريق فروش جواهرات و اموال شخصی، اعتراض های مکرر به بی عملی و کلای مجلس شورای ملی و هيات وزيران برای پايان دادن به سرکوب مشروطه خواهان آذربايجان و دفع تجاوز عثمانيان به خاک ايران نمونه هايی از عزم و عمل زنان در جهت تحکيم نظام پارلمانی در ايران بعد از مرگ مظفرالدينشاه و اوايل دوران محمد عليشاه است. شوستر و نیویورک تایمز هر دو از تظاهرات وگردهمایی های اعتراضی زنان تهران در بهارستان گزارش داده اند که فریاد می زدند: زنده باد مشروطیت! نیست ونابود باد استبداد!
بعد از به توپ بسته شدن مجلس و قتل عام و تعقیب مشروطه خواهان ، کسانی که اجساد مجاهدین وجوانان را از سنگفرش خیابانها برمي داشتند زن ها بودند و هم آنان بودند که مجاهدین را در خانه هاشان پناه و ياری می دادند. شواهد و روايت های مکرری گواه می دهند که در تبریز و رشت در گردان های مسلح و در کسوت مردانه، زنان دوشادوش مردان مبازره می کردند. مؤلف كتاب تاريخ بيدارى ايرانيان، ناظم الاسلام كرمانى، چنين نقل می کند: "عورات آذربايجان قطار فشنگى مى بندند و با حالت محزون بچه خود را شير مى دهند، ماننده نره شيران در ميدان جنگ مى كوشند كه دست بى ناموسى به آنان دراز نشود."
علاوه بر اینها اولین تجربه فعالیت های بین المللی زنان در همین دوره اتفاق می افتد. در استانبول جایی که بسیاری از مشروطه خواهان به آنجا مهاجرت کرده بودند، کمیته ای از زنان ودختران مشروطه خواه تشکیل می شود و به افشاگری اعمال و جنایت های محمد علی شاه دست می زنند،یا با مخابره تلگراف هایی به ملکه های انگلیس وآلمان سعی می کنند ازنفوذ آنها برای مهار شاه استفاده کنند .
با توجه به اين شواهد روشن است که زنان در خيزش های اجتماعی پيش از مشروطيت، در دوران انقلاب مشروطه و رويدادهای پس از آن فعالانه شرکت داشته اند.
گر چه گروه هايی از زنان وابسته به دربار و يا طبقات بالای اجتماعی که امکان تحصيل و سواد آموزی پيدا کرده و آشنا به افکار و آرای مدرن و مترقی و در مجموع مجهز به خود آگاهی جنسيتی شده بودند، شرکتشان در انقلاب مشروطه از همان آغاز به منظور طرح مسائل زنان و احقاق حقوقی مانند تحصيل و برخی برابريهای جنسيتی بوده است، ليکن توده زنان عمدتا در راستای خواسته های روحانيون معترض به نفوذ قدرت های خارجی و مخالف استبداد شاهان بودند. البته شرايط اجتماعی و فرهنگی آنروز ها که جلوه بارز آن بيسوادی و گرايش به خرافات مذهبی بود، اقتضا نمی کرد که توده زنان نسبت به جايگاه و موقعيت خود واقف باشند و حقوق انسانی خود را بشناسند و آن را مطالبه کنند. اين است که حاصل حقوقی آنان از انقلاب مشروطيت، به رغم همه آن تلاشها و جانفشانی ها، ماده چهار نظامنامه انتخابات بود که آنان را در کنار محجورين، صغّار، متکديان و مرتکبين به قتل و سرقت از حق رای محروم می کرد.
در کنار اين اما دستاورد مهم و تاريخی زنان در جنبش ملی مشروطيت آن بود که آنان از محيط های بسته خانگی و از ورای ديوارهای اندرونی ها بيرون کشيده شدند. در امور خارج از خانه، در مسايل غير سنتی و غير مرسوم زنانه و در زندگی اجتماعی شرکت کردند، مسئوليت اجتماعی را حس و تجربه نمودند و حاصل آن در عين حال رشد تمايل جديد و نيرومندی بود برای "ديده شدن"و به "حساب آورده شدن" که آثار آن بلافاصله پس از سال 1285 در ايجاد انجمن ها و سازمان های فرهنگی، اجتماعی و سياسی زنان و متعاقبا تاسيس و گسترش مدارس زنانه، فعاليت های مطبوعاتی، انتشار مجلات و طرح مشخص مسائل زنان مشاهده می شود، تا بدينترتيب اولين پايه های جنبش اجتماعی زنان برای دستيابی به حقوق برابر و رفع ستم جنسيتی پايه ريزی شود.
منبع: کار اون لاين

-------------
منابع استفاده شده:

- آبراهاميان، يرواند. ايران بين دو انقلاب، نشر نی، چاپ دوم ، تهران، 1377
بامداد، بدرالملوک. زن ايرانی از انقلاب تا مشروطيت تا انقلاب سفيد. انتشارات ابن سينا، تهران، 1348
- ساناساريان، اليز. جنبش حقوق زنان در ايران، نشر اختران، چاپ اول، تهران، 384.
- شيخ الاسلامی، پری. زنان روزنامه نگار و انديشمند ايران، نشر مازگرافيک، تهران، 1351
- صفحه ويژه يکصدمين سالگرد انقلاب مشروطيت، سايت فارسی بی بی سی، http://www.bbc.co.uk/persian/news/cluster/2006/07/060718_constitution.shtml

- محتشمی پور، فخرالسادات. زن و مشروطه ايرانی، روزنامه ايران ، شماره 3446، تهران، 30 فروردين 1385