انسان در تسخير ماشين

نگاهى به تاثيرات مثبت و منفى صنعتى شدن

در انگلستان قرن نوزدهم، صنعتگران با آويختن نقاب هايى بر چهره هاى خود درصدد تخريب ماشين هاى نساجى برآمدند كه گويا فرصت هاى شغلى ايشان را يكى پس از ديگرى به تسخير خويش در مى آوردند. بلواى اينان پس از مدتى در هم شكسته شد و افراد متوسل به اين شيوه تخريبى بعدها عنوان بيچارگانى كه سد راه پيشرفت علمى و صنعتى جامعه مى شوند به همگان شناسانده شدند. اما دليل اعتراض آنان در يك جمله خلاصه مى شد: اتوماسيون (Automation) موجبات بيكارى آنها را فراهم ساخته بود.موج اتوماسيون يا تفويض هدايت دستگاه هاى صنعتى و غيره به عوامل غير انسانى (مثلاً كامپيوترها) كه اكنون حوزه هاى مختلف اقتصاد را تحت تاثير قرار داده است موج بسيار قدرتمند و تاثيرگذارى است كه در آينده مى تواند نقش عوامل انسانى را در انجام فرآيندهاى مختلف با تغيير و تحول جدى مواجه سازد. اگرچه ميزان تاثيرگذارى اين موج بر صنايع و حوزه هاى گوناگون امروزى ناپيدا است، اما كارشناسان بر اين باورند كه توان نهفته در آن در حد و اندازه هايى است كه مى تواند زمينه ساز تحولاتى باشد كه هرگز از زمان وقوع «انقلاب صنعتى» به اين سو سابقه نداشته است. البته همين كارشناسان بر اين حدس يا گمان اوليه خود پافشارى مى كنند كه موج نوين اتوماسيون در آينده بيشتر از آنكه به حذف مشاغل گوناگون در عرصه هاى مختلف صنعتى و غيره بينجامد زمينه ساز توليد مشاغل جديد خواهد شد. اما در كوتاه مدت، اتوماسيون يا همان سيطره ماشين ها بر بخش هاى افزون ترى از بازار كار جوامع امروزى تاثيرگذار خواهد بود و اين در مقايسه با تحولات تكنولوژيكى در تمام دوره هاى گذشته بى نظير خواهد بود.
• تاثيرات مثبت و منفى
«ساندرا پولاسكى» اقتصاددان و عضو برجسته «بنياد صلح بين المللى كارنگى» در واشينگتن بر اين باور است كه تاثير فناورى يا خيزش موج اتوماسيون بر بازار كار جوامع مختلف در آينده «بسيار قابل ملاحظه» خواهد بود. او مى افزايد: «پيشرفت در زمينه هاى گوناگون صنعتى در تمام دوره هاى پيشين وجود داشته است و تا ابد نيز همين طور خواهد بود. اما موج جديدى كه در سايه رشد اتوماسيون در جوامع امروزى به پا خاسته است انرژى بسيار زيادى را در خود نهفته دارد كه راه هاى متنوع و جديدى را براى انجام كارها در اختيار بشر مى گذارد.»روبات هاى صنعتى را در نظر بگيريد. طى ۱۰ سال گذشته، شركت هاى مختلف (به ويژه در ايالات متحده آمريكا) حدود ۱۰۰ ميليارد دلار براى تجهيز خطوط توليد خويش به اين قبيل دستگاه هاى خودكار (Automatic) صرف كرده اند. حدود ۱ ميليون روبات هم اكنون مشغول فعاليت هستند. اين سرمايه گذارى عظيم به طرز بسيار جالبى موثر واقع شده است. بهره ورى اين ماشين ها طى دهه گذشته سالانه حدود ۷ درصد افزايش يافته است.اما هزينه انسانى «اتوماسيون» فوق العاده شديد بوده است. مكانيزه شدن مشاغل، به ويژه در كارخانجات صنعتى، طى ساليان گذشته عملاً موجبات حذف حدود ۱۰ ميليون شغل را فراهم ساخته است و اين اندرز قديمى به كاركنان شاغل در حوزه صنعت كه يا به «اقتصاد علمى» مبتنى بر كامپيوتر بپيونديد يا به بخش خدمات كارخانه منتقل شويد تا حد زيادى معناى خود را از دست داده است، زيرا همان طورى كه مى دانيم بخش «خدمات» يكى از بخش هاى هدف گذارى شده يا بالقوه براى تحقق اتوماسيون به شمار مى رود.
• سيستم هاى هوشمند به پيش مى رانند
راه گريز انسان ها براى تن ندادن به موج نوين اتوماسيون هر روز تنگ تر و تنگ تر مى شود. «سيستم هاى هوشمند» يا همان كامپيوترهايى كه قادرند كارهاى نسبتاً معمولى و روزمره را به خوبى انجام دهند كار بلعيدن مشاغل را در محدوده اى از «فروشندگى اجناس» در ايستگاه هاى راه آهن آمريكا تا «كنترل بليت هواپيما و منشى گرى در هتل ها» و حتى تصدى «مشاغل بيمه اى» و فعاليت در ستادهاى پشتيبانى از خريداران نرم افزار را آغاز كرده اند. «هاروى كوهن» رئيس شركت تحقيقاتى و مشاوره اى Strategy Analytic در بوستون مى گويد: «ماشين ها تدريجاً موفقيت بيشترى را در فعاليت هايى همچون نگارش نرم افزار به دست مى آورند.» وى در ادامه مى افزايد: «با اين حال، ۱۰ سال پيش، دولت آمريكا به مردم توصيه مى كرد كه آينده شغلى خويش را در حوزه اى چون نرم افزار جست وجو كنند. اشتباه بودن آن توصيه امروز بر هيچكس پوشيده نيست.»به گفته آقاى «كوهن» سياستگزاران بايد تمام توجه خود را بر تغييرات پيش آمده در حوزه مشاغل و تاثيرات مخرب آن بر جامعه معطوف كرده و به شناسايى گزينه هاى احتمالى براى كاستن از اثرات ناگوار آن بپرداد. بنا بر استدلال اين كارشناس آمريكايى، مقامات ايالات متحده به ويژه بايد بيش از آنكه نگران صدور مشاغل كم اهميت و كم درآمد در حوزه علوم كامپيوترى و اينترنت به ممالك ديگر باشند دلواپس رشد فزاينده اتوماسيون باشند.«كوهن» تائيد مى كند كه عملاً قادر نيست ارقام دقيقى را براى اثبات ادعاهاى خود ارائه دهد: «داده هاى موجود براى پيش بينى ميزان تاثيرگذارى اتوماسيون بر بازار كار طى دهه آينده كافى نيستند.» اما نگاهى اجمالى به سال هاى نه چندان دور نشان مى دهد كه هرگز نمى توان پيش بينى خوشبينانه اى را براى آينده ارائه كرد.وقتى هفت شركت مستقل موسوم به «Baby Bells» در نتيجه فروپاشى AT&T در سال ۱۹۸۴ پديد آمدند، رقابت مديران آنها براى مدرنيزاسيون صنايع و تبديل فناورى آنالوگ به ديجيتال به يك باره اوج گرفت. طى دو دهه گذشته، اين شركت ها حدود نيمى از مشاغل موجود خويش را از دسترس عوامل انسانى خارج ساخته و آن را تحويل ماشين ها دادند. شركت هاى مخابراتى امروزى عملاً از سيستم هاى كامپيوترى خودكار و فوق العاده پيشرفته اى براى انجام وظايف كنترلى استفاده مى كنند كه معمولاً قادر به تشخيص و رفع عيوب احتمالى خويش نيز هستند.«كوهن» مى گويد: «حذف ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار شغل در حوزه ارتباطات از راه دور كه درصدى از آنها در زمره بهترين مشاغل در كل تاريخ ايالات متحده قرار مى گرفتند نتيجه رشد تدريجى اتوماسيون بوده است و منفعتى كه عايد ما شد به دريافت صورتحساب هاى ارزان تر تلفن محدود مى شود.»
• خدمات در سيطره ماشين ها
تمايلات مشابهى در بخش «خدمات» به چشم مى خورد. «يوداى كارماركر» استاد راهبرد فناورى و مديريت در دانشگاه كاليفرنيا در لس آنجلس در اين باره مى گويد: «اين بى شباهت نيست به موج صنعتى شدن در كارخانجات توليدى كه حدود يك قرن پيش اتفاق افتاد.» وى در ادامه مى افزايد: «صاحبان بنگاه هاى تجارى امروز دريافته اند كه مى توانند كارهاى بيشترى را به مشتريان خود واگذار كنند. آنها به درستى مى دانند كه حتى كارهاى بيشترى را مى توان به يك رايانه خودكار واگذار كرد.»با ظهور «پست الكترونيكى» (E-mail) امروزه كار شركت هاى پست در آمريكا با دشوارى روبه رو شده و حتى پيش بينى شده است كه آنها در آينده به طور كلى ناپديد شوند. FedEx و US Postal Service بيشتر و بيشتر با ركود ناشى از فراگيرى پست الكترونيكى دست و پنجه نرم مى كنند و ظاهراً كارى هم جز كنار آمدن با واقعيت هاى تلخ موجود نمى توانند انجام دهند. باجه هاى ارائه دهنده خدمات الكترونيكى در آينده جايگزين عوامل انسانى خواهند شد و نقش آنها را در مشاغل گوناگون خطوط هوايى يا عرصه هاى مشابه ديگر بر عهده خواهند گرفت. امروزه پمپ هاى بنزينى در سراسر ايالات متحده راه اندازى شده اند كه قادرند با كنترل كارت اعتبارى شما (كنترل هوشمند) فرآورده مورد نيازتان را تحويل دهند. مغازه هاى خواروبار فروشى نيز تا اندازه اى به جبر ناگزير اتوماسيون تن داده اند. آژانس هاى مسافرتى، تحويل داران بانك ها و به طور كلى گستره مشاغلى كه هر يك به نوعى با سرويس هاى شمارنده سروكار دارند نيز از اين قضيه تاثير پذيرفته اند.«اتوماسيون» روزبه روز سايه خود را بر پهنه مشاغل موجود در آمريكا مى گستراند. به عنوان نمونه Kinetic .Inc يك شركت ساده باجه هاى خودكار تاكنون حدود ۴ هزار ايستگاه كنترل كننده ماشينى را به خطوط هوايى بزرگ در سراسر ايالات متحده از جمله Continental و Northwest تحويل داده است. به ادعاى مسئولان، حدود ۷۰ درصد مسافران دو خط هوايى ياد شده در حال حاضر در باجه هاى خالى از عوامل انسانى كنترل مى شوند. اين ماشين ها نه فقط قادرند گذرنامه هاى درخواستى مسافران را در زمان بسيار كوتاهى صادر كنند (به طور ميانگين حدود ۱ دقيقه براى هر گذرنامه)، بلكه دائماً تلاش مى شود تا عملكرد آنها براى انجام سريع تر و آسان تر وظايف محوله بهينه سازى شود كه اين به معناى صرف زمان كمتر براى دريافت گذرنامه و در نتيجه اعتماد بيشتر مراجعه كنندگان به آژانس هاى مربوطه خواهد شد.
• دردسرى تازه براى پولدارها
مشاغلى كه تاكنون ارزش فراوانى چه به لحاظ اعتبارى و چه به لحاظ كسب درآمدهاى مالى براى آنها در نظر گرفته مى شد نيز به نوعى گرفتار موج نوين اتوماسيون شده اند. به عنوان مثال، طى ساليان اخير، ادغام شركت هاى بزرگ و دستيابى به منابع مالى افزون تر از سويى و اعتماد پذيرى فزاينده سيستم هاى كامپيوترى از سوى ديگر باعث شده است تا شركت ها با حساسيت بيشترى به سيستم هاى كامپيوترى و فوايد راه اندازى آنها توجه كنند. در اين فرايند، شركت هاى گام نهاده در مسير «اتوماسيون» توانسته اند با حذف برخى از مناصب شغلى كه اختصاص درآمدهاى كلان به صاحبان آنها را ناگزير جلوه مى داد صرفه جويى قابل توجهى را در هزينه هاى خويش به عمل آورند. «اندرو افستاثيو» مدير برنامه ريزى خدمات بازرگانى و تجارت در شركت تحقيقاتى Yankee Group در بوستون ضمن بيان مطلب بالا مى افزايد: «سه يا چهار سال پيش، صاحبان برخى مشاغل در شركت هاى بزرگ آمريكا دستمزدهاى كلانى دريافت مى كردند. امروزه مشاغل كمترى در اين گستره جاى مى گيرند و به طور كلى سطح پرداخت ها در قياس با سال هاى گذشته تا اندازه اى تعديل شده است.»توسعه فناورى (و پيامدهاى ناخوشايند آن در زمينه اشتغال) در همه عرصه هاى دنياى پهناور كامپيوتر به چشم مى خورد. به گفته «كوهن»، امروزه اگر هر كدام از ما با فرستادن نامه الكترونيكى به AOL درخواست كمك كنيم نامه ما به احتمال نزديك به يقين، لااقل در وهله نخست، توسط يك سيستم خودكار ماشينى «خوانده» و «پاسخ داده خواهد» شد. جالب اينجا است كه سيستم ياد شده هرگز از دست مراجعين خود عصبانى نخواهد شد و يقيناً وظايف خود را به نحو احسن انجام خواهد داد. حتى در يك حوزه مملو از خلاقيت و ابتكار نظير ژورناليسم (روزنامه نگارى) نيز يك سيستم خودكار مى تواند با پيروى از فرمول هاى مندرج در حافظه آن حتى به نگارش مطالب روزمره از قبيل گزارش ترافيك و آگهى هاى ترحيم بپردازد. به گفته «كوهن»، واگذارى اين قبيل وظايف به سامانه هاى خودكار ضمن آنكه مى تواند بهره ورى روزنامه را افزايش دهد، بخشى از عوامل انسانى را نيز از چرخه توليد خارج خواهد ساخت.
• مشكل همه جوامع بشرى
البته فقط شاغلين صنايع مختلف در آمريكا نگران آينده شغلى خويش در سايه رشد فزاينده اتوماسيون نيستند. صنعتگران بسيارى از كشورهاى در حال توسعه نظير چين و هند و همچنين كشورهاى برآمده از دل اقتصاد سوسياليستى بلوك شرق نيز شديداً احساس خطر مى كنند. رقابت نيروهاى واجد شرايط كار در كشورهاى مختلف جهان امروزه وارد مرحله تازه اى شده است و حتى تفاوت چندانى بين كشورهاى پيشرفته نظير آمريكا و كشورهاى ديگر به چشم نمى خورد.با تمام اين اوصاف، «اتوماسيون» هنوز تاثير عميقى بر موضوع «اشتغال» ننهاده است. به عنوان مثال، خط هوايى Continental با وجود بهره بردارى از باجه هاى خودكار و ارائه برخى خدمات ماشينى ديگر فقط ۴ درصد از عوامل انسانى فروش بليت خود را از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به اين سو از كار بركنار كرده است. Kinetics نيز هم اكنون مشغول اجراى يك برنامه آزمايشى براى نصب و راه اندازى دستگاه هاى خودكار در ۵۵ رستوران مك دونالد در آمريكا است. با اين حال، برخى رستوران ها عملاً مجبور بوده اند تا نيروهاى ماهر جديدى را به استخدام خويش درآورند تا شايد بتوانند پاسخگوى نياز فزاينده مشتريان باشند. از سوى ديگر، اگرچه تاثير اتوماسيون بر بازار كار سرويس هاى شمارنده (مثل بانك ها و غيره) تاكنون چندان جدى نبوده است، اما كارشناسان بر اين باورند كه تاثير آن در آينده فوق العاده شديد خواهد بود و پيامدهاى خطرناكى را به دنبال خواهد داشت. در نتيجه، همه به نوعى به چاره مى انديشند و برخى حتى از لزوم تدوين مقررات سختگيرانه براى جلوگيرى از بيكارى فزاينده صنعتگران آمريكايى سخن به ميان آورده اند، اما شكى نيست كه مقابله با اين پديده هرگز آسان نخواهد بود و هزينه هاى كلانى را براى جوامع صنعتى و نيمه صنعتى امروزى به ارمغان خواهد آورد.
Christian Science Monitor, 30 Aug.2005

منبع: شرق