نگاهی به کتاب 'گذار به دموکراسی'

نگاهی به کتاب 'گذار به دموکراسی'
"نوسان ساختار قدرت سياسی در رژيم فعلی ايران به گونه‌ای است که می‌توان از امتناع ساختاری گذار به دموکراسی در آن سخن گفت." اين نتيجه‌ای است که حسين بشيريه در پايان يکی از فصل‌های کتاب "گذار به دموکراسی" می‌گيرد.

کتاب "گذار به دموکراسی" مجموعه‌ای است از چند مقاله که به کوشش حسين بشيريه منتشر شده است.

در اين کتاب سه مقاله به قلم حسين بشيريه، چهار مقاله ترجمه شده از زبان انگليسی و يک مقاله نوشته منصور انصاری است. سه مقاله نوشته حسين بشيريه که سه فصل اول کتاب را تشکيل می‌دهند، در واقع چهارچوب اصلی آرای مطرح شده در کتاب هستند و مقالات بعدی به نوعی به مسائل فرعی‌تر در زمينه "گذار به دموکراسی" می‌پرداد.

عنوان اولين مقاله کتاب "موج جديد نظريه‌های گذار به دموکراسی" است. بشيريه در اين مقاله بيشتر نظريه‌های متأخر درباره گذار از رژيمی‌ غيردموکراتيک به رژيمی دموکراتيک را بررسی می‌کند.

او نظريه‌هايی را که درباره شکل‌های مختلف گذار از رژيم اقتدارطلب به نظام دموکراتيک، زمينه‌های اجتماعی و کارگزاران گذار به دموکراسی و فرايند استقرار و تحکيم دموکراسی در کوتاه مدت وجود دارد، صرفا مطرح می‌کند تا در مقالات بعد با استفاده از اين پايه نظری نمونه‌های واقعی گذار به دموکراسی و نيز مورد ايران را تحليل کند.

يکی از نکات مهم اين مقاله تأکيدی است که بشيريه بر نقش نخبگان حاکم (هیأت حاکمه) در فرايند دموکراتيزاسيون می کند.

او می‌نويسد اين باور رايج که دموکراسی در نتيجه عواملی چون رشد اقتصادی، توسعه و بالا رفتن سطح سواد به وجود می‌آيد در سال‌های اخير به نقد کشيده شده است. به نوشته او در نظريه‌های جديد آن عوامل ديگر شرط کافی برای دموکرات شدن نيستند، هرچند هنوز شرط لازم به حساب می‌آيند.

به نوشته بشيريه در تئوری‌های جديد ترکيب هیأت حاکمه، و نيروهای اقتدارگرا و تحول خواه در اين هیأت، چگونگی تعامل اين نيروها با يکديگر و مسائلی از اين قبيل نقش زيادی در گذار به دموکراسی و يا منتفی شدن گذار به دموکراسی در يک نظام سياسی دارند.

دومين مقاله کتاب به بررسی زمينه‌ها و دلايل فروپاشی نظام‌های غيردموکراتيک می‌پردازد. در اين مقاله بحران‌های سياسی که ممکن است به فروپاشی يک نظام غيردموکراتيک بيانجامد و نيز ويژگی‌های اجتماعی تأثيرگذار بر فروپاشی يک رژيم غيردموکراتيک بررسی شده است.

به عقيده بشيريه يک نظام سياسی غيردموکراتيک ممکن است در سطح سياسی به چهار نوع بحران مشروعيت، کارآمدی، همبستگی و ايدئولو‍ژی) دچار شود. از طرف ديگر او عقيده دارد که چهار ويژگی و زمينه اجتماعی عمده وجود دارند که می‌توانند بر فروپاشی رژيم غيردموکراتيک و گذار آن به يک نظام دموکراتيک مؤثر باشند.

حسين بشيريه از نارضايتی عمومی، سازماندهی اين نارضايتی، ايدئولوژی مخالفت و مقاومت و رهبری مخالفان حکومت به عنوان چهار مورد از عوامل مؤثر بر گذار نام می‌برد.

در پايان فصل دوم کتاب تک تک اين شاخص‌ها در چهارده کشور به عنوان نمونه بررسی شده است. بشيريه سعی کرده است نظريه خود را با تطبيق بر شرايط کشورهای آرژانتين، برزيل، شيلی، پرتغال، اسپانيا، يونان، لهستان، روسيه، کره جنوبی و تايوان به عنوان نمونه‌های موفق و سودان، ايران، برمه و پاکستان به عنوان نمونه‌های ناموفق گذار به دموکراسی بيازمايد.

شايد اين بررسی که به نوعی تاريخ مختصر اين کشورها در سال‌های گذشته نيز هست، يکی از جذاب‌ترين بخش‌های کتاب باشد.

بشيريه در سومين فصل کتاب سعی می‌کند پايه نظری‌ای را که در دو مقاله قبل بنا کرده است، برای تحليل موانع گذار به دموکراسی در ايران به کار گيرد. او در آخرين بخش مقاله قبل و در جايی که نمونه‌های موفق و ناموفق گذار به دموکراسی را بررسی می‌کند، ايران را بين کشورهای غيردموکراتيک می‌نشاند و حکومت فعلی آن را "حکومت دينی در شکل ولايت فقها" می‌نامد.

بشيريه عقيده دارد در بين نظريه‌هايی که در مقاله اول مطرح کرده، نظريه‌ای که نقش نخبگان حاکم در فرايند گذار به دموکراسی و يا امتناع گذار به دموکراسی را نقشی اساسی می‌بيند، برای تحليل شرايط ايران مناسب‌تر است.

او می‌نويسد: "گرچه از حيث عوامل ساختاری و درازمدت مثل توسعه اقتصادی، گسترش آموزش و ارتباطات، نوسازی اجتماعی، گسترش طبقه متوسط جديد، پيدايش جامعه مدنی و غيره زمينه‌های مناسب برای گذار به دموکراسی در ايران فراهم آمده است اما از حيث عوامل سياسی و کوتاه مدت، گذار موردنظر دچار امتناع شده است."

بشيريه همچنين در پايان اين مقاله نتيجه می‌گيرد که رژيم سياسی فعلی ايران از لحاظ ساختاری امکان تبديل شدن به يک رژيم دموکراتيک را ندارد: "به نظر می‌رسد که ساختار قدرت سياسی با توجه به مبانی حقوقی و اجتماعی نظام، مستعد ايجاد يکی از سه شکل رژيم است: يکی پوپوليسم که محصول تمرکز و انحصار قدرت سياسی از يک سو و جامعه توده‌ای فعال و بسيج پذير بود، به نحوی که در دهه ۱۳۶۰ پديدار شد. دوم شبه دموکراسی معلق که برآيند ميزانی از عدم تمرکز و رقابت در قدرت سياسی از يک سو و جامعه مدنی نسبتا فعال بود، به شيوه‌ای که در دوران اصلاحات مشاهده شده است. و سوم رژيم محتملی که به واسطه تعليق فرايند گذار به دموکراسی پديد می‌آيد و حاصل ترکيب تمرکز و انحصار قدرت سياسی از يک سو و ظهور جامعه توده‌ای منفعل و يا بسيج‌ناپذير از سوی ديگر است. به عبارت ديگر، با توجه به نوسان ساختار قدرت سياسی ميان سه شکل رژيم نامبرده می‌توان از امتناع ساختاری گذار به دموکراسی در آن سخن گفت."

چهار مقاله بعدی اين کتاب مقالات ترجمه شده هستند. مقاله چهارم "آيا همه دنيا می‌تواند دموکراتيک شود؟" را لاری دياموند نوشته و الناز عليزاده اشرفی آن را ترجمه کرده است. بنا بر نوشته دياموند، پاسخ اين مقاله به پرسشی که در نام مقاله مطرح شده، مثبت است.

نويسنده مقاله بعدی "مردم دموکراسی را چگونه می‌بينند" نيز لاری دياموند است. اين مقاله که منصور انصاری آن را ترجمه کرده، تحليل يافته‌های يک نظرسنجی عمومی ‌در چهار منطقه جهان (کشورهای کمونيستی سابق، آمريکای لاتين، آسيای شرقی و آفريقا) است.

ششمين مقاله کتاب "مشکلات گذارهای همزمان" به بررسی سازگار بودن يا ناسازگاری دموکراتيک ‌ازی و اصلاحات اقتصادی در کشورهای در حال گذار می‌پردازد. اين مقاله را لسلی اليوت آرميجو، توماس جی. بی ير استکر و آبراهام ف. لاونتال نوشته‌ اند و ابوالفضل دلاوری آن را ترجمه کرده است.

"سازمان‌های بين المللی و ظهور دموکراسی" عنوان هفتمين مقاله کتاب است که مری کمر فورد کوپر آن را نوشته و علی‌رضا نامور حقيقی آن را به فارسی برگردانده است. آخرين مقاله کتاب نيز "چالشها و فرصتهای فراروی گذار به دموکراسی" نوشته منصور انصاری است.

کتاب "گذار به دموکراسی" چهارمين کتاب از مجموعه دانش سياسی است که در مؤسسه پژوهشی نگاه معاصر تهيه می‌شود. اين مجموعه با گزينش و نظارت دکتر حسين بشيريه استاد علوم سياسی دانشگاه تهران در حال انجام است. درس‌های دموکراسی برای همه، آموزش دانش سياسی، ديباچه‌ای بر جامعه شناسی سياسی ايران (دوره جمهوری اسلامی) و سه کتاب قبلی اين مجموعه هستند.

به نظر می‌رسد ناشر و خود بشيريه به چاپ کتاب در روزهای تغيير دولت و قبل از شروع به کار دولت جديد اصرار داشته‌اند. شايد با صرف وقت بيشتر، هم غلطهای چاپی کتاب کمتر می‌شدند و هم با ويرايش دوباره بعضی از مقاله‌ها، موارد تکراری در آن‌ها حذف می‌شدند. ولی با توجه به محتوای بعضی از مقالات کتاب، ناشر صلاح ديده است که اين کتاب از وزارت ارشاد دولت محمد خاتمی مجوز بگيرد تا اينکه با چاپی مناسب‌تر به اداره مميزی وزارت ارشاد دولت محمود احمدی‌نژاد برود.

مشخصات کتاب
گذار به دموکراسی (مباحث نظری – دفتر نخست)
زير نظر حسين بشيريه
نشر نگاه معاصر
چاپ اول: ۱۳۸۴
شمارگان: ۳۰۰۰ نسخه
۳۳۷ صفحه / ۳۴۰۰ تومان
منبع: بی بی سی