پای صحبت ریچارد سی. فولتز

پای صحبت ریچارد سی. فولتز Richard C. Foltz
نويسنده «روحانیت در سرزمین مردمی اصیل: چگونه ایران ادیان جهان را شکل داده است»
-------------

فرصتی یافتیم که نشستی کوتاه با دکتر ریچارد فولتز استاد بخش مطالعات مذهبی دانشگاه کانکوردیا در مونترال کانادا داشته باشیم. ایشان نویسنده کتاب <<روحانیت در سرزمین مردمی اصیل: چگونه ایران ادیان جهان را شکل داده است>> (Spirituality in the Land of the Noble: How Iran Shaped the World’s Religions) می باشند که در سال 2004 میلادی چاپ گشته است.

گفتمان: سپاسگذاریم که ساعاتی ازاوقات خود را با وجود برنامه درسی و تحقیقی فشرده خود بما اختصاص دادید. هدف ما از این سری مصاحبه ها معرفی استاد ها و متخصصان ایران شناس به بینندگان سایت است. متاسفانه بسیاری از وجود دانشمندانی که در زمینه مطالعات ایرانی می کوشند بی اطلاعند.

پرسش اول من در باره فرق بین مطالعات مذهبی و مطالعه الهیات است. در ایران آنهایی که می خواهند دیانتی را مورد بررسی قرار دارند یا به حوزه علمیه می روند یا به دانشگاه برای مطالعه الهیات. در آمریکا دانشگاهها رشته مطالعات مذهبی را ارائه می کنند و در برخی هم به حوزه های الهیات (Seminary schools) می روند که الهیات (theology) بخوانند تا پس از آن کشیش شوند. فرق رشته مطالعات مذهبی با رشته الهیات چیست؟ مطالعه دانشگاهی یک مذهب دقیقا چیست؟ آیا رشته تخصصی شما مطالعات مذهبی است یا تاریخ و فرق این دو چیست؟

ریچارد فولتز: در امریکای شمالی دانشگاهها بین الهیات و مطالعات مذهبی فرق می گذارند. الهیات دین خاصی را تعلیم می دهد ولی رشته مطالعات مذهبی پژوهش درباره ادیان است. در بسیاری از موارد دانشجوهای مذهبی در کلاسهای مطالعه مذهب حاضر می شوند و توقع دارند که الهیات بیامود و این موجب رنجش آنان و زحمت استاد می شود.

رشته من تاریخ است و من همواره از دید تاریخی و تطبیقی به ادیان می نگرم و کوشش من تکیه برتنوع دیدهای مذهبی و کثرت بینش های مذهبی درابعاد زمان و محیط است و در پی آن نیستم که بینشی "ناب" را بعنوان دینی راستین عرضه کنم.

گفتمان: شما تحصیلات خود را در کدام دانشگاهها انجام داده اید؟

ریچارد فولتز: من لیسانس و فوق لیسانس را از دانشگاه یوتا کسب کردم و مطالعات دکترا را در دانشگاه هاروارد ادامه دادم و به پایان رساندم.

گفتمان: کدامین اساتید خود را در پیشرفت خود بیشتر سهیم می بینید؟

ریچارد فولتز: فردریک دنی و ریچارد بولیه.

گفتمان: شما چگونه به مطالعه ایران علاقه مند شدید؟

ریچارد فولتز: کاملا اتفاقی بود. با یکی از دوستان ایرانی مادرم در سالت لیک سیتی مراوده داشتیم و کم کم با دوستان ایرانی آنها هم آشنا شدم و اتفاقا در همان زمان دانشگاه یوتا شروع به ارائه یک کلاس فارسی نمود! من هم تصمیم گرفتم ثبت نام کنم و این است تاریخچه ورود من به رشته تاریخ!

گفتمان: شما به چه قسمتی از تاریخ مذهبی ایران علاقه دارید؟

ریچارد فولتز: من به همه جنبه های بررسی فرهنگ ایران و تاثیرات آن برروی فرهنگهای دیگرعلاقه دارم.

گفتمان: آیا روندهای همگن و موازی در بررسی تاریخی ادیان ایرانی مستقل، چون دیانت زرتشتی و بابی، به چشم می خورد؟

ریچارد فولتز: برخی روندهای مشابه را میتوان یافت ولی اینها معمولا تا حد زیادی بازتعبیر شده اند. بعنوان مثال نماد روشنائی و تاریکی در آئین مزدک و مانی انعکاس بسیار متفاوتی پیدا می کند و حتی در بین آراء متفکران اسلامی چون غزالی و سهروردی نیز تجلی هائی مختلف دارد.

گفتمان: چه بخشهائی از مطالعات تاریخ ایران کمتر مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته اند؟ اگریکی ازدانشجویان دوره دکترا از شما بخواهد که قسمتی از تاریخ مذاهب ایران را به او بنمائید که در آن هنوز کار زیاد نشده باشد و نسبتا بکر باشد کدام بخش را پیشنهاد می کنید؟

ریچارد فولتز: مطالعات تاریخی زرتشتی طیف بسیار کوچکی از پژوهشگران را تشکیل می دهد که کمتر با تاریخ دانان و متخصصان دیگررشته های ایران شناسی رابطه و برخورد دارند. من فکر میکنم با توجه به اهمیت و تاثیر دیانت زرتشتی بر سایر ادیان باید بیشتر مورد بررسی قرار گیرد. دیانت بهائی را بیشتر خود بهائیان بعنوان رشته تخصصی بر می گزینند و دیگران هنگامی که آنرا مطالعه می کنند زیر عنوان نهضتهای جدید مذهبی (New Religious Movements) به مطالعه آن می پرداد که یک طبقه بندی دیمی و غیرتاریخی است. اشکال توصیه به شاگردان دکترا پیرامون مطالعه بخشهای بکر و دست نخورده تاریخی انست که احتمالا در یافتن کاردر دانشگاهها به اشکال بر خواهند خورد چون بازار کار در دست رشته های پول ساز است.

گفتمان: کدام پنج کتاب دانشگاهی چاپ غرب در مورد ادیان ایرانی بیشترین اثر دراز مدت را داشته اند؟

ریچارد فولتز: خارج از محدوده عده کمی از متخصصان ایران شناسی اکثر کتابها "اثر" چشمگیری نداشته اند. بهترین کتاب در باره ایران بنظر من کتاب "عبای نبی" (Mantle of the Prophet) است که البته فقط در مورد شیعه دوازده امامی است. این کتاب بسیار شناخته شده است و بنابراین شاید بتوان گفت تا حدی بر تحقیقات بعدی تاثیر گذار بوده است. پر عمق ترین و علمی ترین کتاب در مورد ادیان ایرانی کتاب <<دین در ایران>> نوشته الساندرو باوزانی است که نوشته سال 1950 است و البته از لحاظ محتوا کمی فرسوده و کهنه شده و سبک نوشتن آن هم بسیار صعب و دشوار است و دانشجویان من همیشه از سبک کتاب گله مند هستند. اشکال دیگر کتاب اینست که از فقط از نفوذ ایرانیان برروی اسلام سخن می راند و نه از ادیان دیگر. کتاب خود من << روحانیت در سرزمین مردمی اصیل: چگونه ایران ادیان جهان را شکل داده است>> بیشتر برای غیر متخصصان است و کوشیده ام تا محتوای باوزانی را با مطالعه نقش ایران و ایرانیان در شکوفائی آئینهای یهودی، بودائی و مسیحی کامل کنم.

گفتمان: احسان طبری ایدئولگ فقید چپ در کتاب خود <<برخی بررسیها دربارهء جهان بینی ها و جنبشهای اجتماعی در ایران>> می نویسد: " مردمی که در فلات ایران زندگی می کنند...دو بار توانستند کیش جهانی پدید آورند. یکبار در مورد مهر پرستی و بار دیگر در مورد مانیگری." (ص 71). نظر شما در باره فرضیه طبری چیست؟

ریچارد فولتز: در این چهارچوب منطقی بنظر نمی رسد. مانیگری دینی با دیدی جهانی بود ولی برخاسته از ایران نبود بلکه از بین النهرین برخاسته بود و غیر ایرانی ها در تبلور آن نقشی بسزا داشتند. ایرانیان در انتقال فلسفه جهانی بودائی هم نقش مهمی ایفاء کردند و در حفظ و شکل گیری ادیان مسیحی و اسلام هم نقشی بسزا داشتند. در ضمن هیچ دینی برخاسته از تهی نیست و مانی با انکه ایرانی بود از عقاید پیشینیان غیر ایرانی مدد گرفته بود کما اینکه مسیح و محمد هم ایرانی نبودند ولی ایرانیان بر مرام و سنت فکری آنها تاثیر گذاردند.

گفتمان: در میان ایرانیان این باور پا گرفته که ایرانیان در طول تاریخ قادر بوده اند که بر ادیان و فرهنگهای مسلط بر آنان اثر گذاشته و این را نوعی مقاومت محسوب می کنند. آیا این درست است و آیا این فقط ایرانیانند که بر ادیان و فرهنگهای غالب اثر می گذارند؟

ریچارد فولتز: تمام فرهنگ ها بر ادیان اثر می گذارند.

گفتمان: آیا لازمه مطالعه علمی و آفاقی (objective) یک دین عدم باور شخصی وانفسی (subjective) است؟ آیا فردی مومن به دینی واقعا می تواند مذهب خود را بطور علمی و تحقیقی بررسی کند؟

ریچارد فولتز: تمام اشخاص چه مومن و چه غیر مومن با دید شخصی و از دریچه تجربیات و داده های پیشین به مسائل می نگرند. بنابراین باید وجود این عدسی شخصی را پذیرفت و تظاهر نکرد که میتوان دریچه باورها و تجربیات را کاملا کنار زد و از دیدی تمام بیطرفانه به مسائل نگریست.

گفتمان: در مورد متدولوژی و سبک و روش کار خود توضیح دهید؟ آیا شما در چهار چوب خاصی مسائل را بررسی می کنید یا در تحقیقات مختلف سبکهای مختلفی را بکار می برید؟

ریچارد فولتز: من معمولا تمام آنچه باید بخوانم را می خوانم و نقد میکنم و سپس از کسانی که شاید در یک رشته بیش از من بدانند سوال می کنم. سپس نتیجه گیری میکنم و سعی می کنم تصویری منسجم و منطقی از مساله بسازم.

گفتمان: یادی هم از استاد فقید ادوارد سعید بکنیم. به نظر شما دستاوردهای ویژه ادوارد سعید و بخصوص تئوری شرق شناسی وی در مطالعات خاورمیانه چیست؟ آیا در بیست سال آینده هم تئوری وی همچنان مطرح خواهند بود؟

ریچارد فولتز: گرچه روش نقد سعید تا حدی ساده به مسائل می نگریست، ولی سوالهایی را که او مطرح کرد همچنان مربوط و مطرح هستند و مناظره ای را که او شروع کرد همچنان بحث انگیز خواهد بود. به احتمال زیاد در اینده هم همچنان مطرح خواهد ماند.

گفتمان: برنامه آینده و پروژه های شما در دراز مدت چیست؟

ریچارد فولتز: من بتازگی کتابی را در مورد حیوانات در اسلام تمام کرده ام که بزودی در دسترس قرار خواهد گرفت و سپس می خواهم به مساله جهانی شدن و عدالت اجنماعی بخصوص از دید جوامع در حال توسعه بپردازم.

گفتمان: استاد فولتز، از طرف خودم و خوانندگان از شما سپاسگذارم و امیدوارم شاهد مطالعات و پژوهشهای شما در دهه های آینده باشیم.

goftman-iran.org