بحران کم‌آبی؛ چالش بزرگ ایران و نگرانی‌های جهانی
مسئولان ارشد جمهوری اسلامی نسبت به ادامه خشک‌سالی در تهران و دیگر کلان‌شهرهای ایران و کمبود آب در تابستان هشدار داده‌اند. سازمان ملل نیز پیش‌بینی کرده ذخایر آب جهان در ۱۵ سال آینده ۴۰ درصد کاهش یابد.
رئیس ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، بحران کم‌آبی را چالش جدید و نگران‌کننده پایتخت خوانده و می‌گوید این کلان‌شهر از این نظر در آستانه وضعیت قرمز قرار دارد.
خبرگزاری مهر دوم فروردین از قول علی محمد شاعری نوشت، تا پیش از سال ۹۳ مهمترین معضل زیست‌محیطی تهران آلودگی هوا بود اما با توجه به خشک‌سالی مداوم و مدیریت نامناسب منابع آب در این سال بحران آب مهمترین و تلخ ترین چالش پایتخت بوده است.
به گفته شاعری یکی دیگر از پیامد‌های کاهش بارندگی، بروز پدیده گرد و غبار و کاهش شدید ذخیره آب سدهای لار و لتیان، دو منبع اصلی تامین آب تهران است.
وضعیت قرمز در مرکز ۹ استان
علیرضا نوذری‌پور، قائم مقام شرکت آب و فاضلاب استان تهران (آبفا) دی‌ماه سال پیش وضعیت آب سدهای اطراف تهران را بحرانی خوانده و گفته بود، میزان ذخایر آب پنج سد اصلی تامین‌کننده نیاز استان تهران در مجموع ۳۶۱ میلیون متر مکعب بیشتر نیست و پنجاه درصد کمتر از سال گذشته است.
حمیدرضا تشیعی، معاون نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور هفته گذشته (۲۵ اسفند) گفت، میانگین بارندگی در ایران در هفت سال گذشته از ۲۴۲ میلیمتر به ۲۰۳ میلیمتر کاهش یافته است.
تشیعی می‌گوید هم اکنون ۹ مرکز استان شامل شهرهای کرمان، بندرعباس، سنندج، تهران، اصفهان، مشهد، شیراز، کرج و همدان در وضعیت قرمز آبی قرار دارند و برای تامین پایدار آب شرب مشترکان صرفه‌جویی دستکم ۲۰ درصدی ضروری است.
او می‌افزاید مرکز سه استان بوشهر، زنجان و سمنان نیز در وضعیت نارنجی قرار دارند و در این استان‌ها لازم است دستکم ۱۰ درصد در مصرف آب تصفیه شده صرفه‌جویی شود.
بیشتر بخوانید: طرح افزایش جمعیت در کنار کم‌آبی و گسترش حاشیه‌نشینی
کاهش ۲۸ درصدی بارندگی
در سناریوی بدبینانه‌ای که توسط شرکت آب و فاضلاب تهیه شده، امسال ۵۴۷ شهر و ۲۴ مرکز استان در شرایط تنش آبی قرار دارند. این تعداد در سال گذشته ۵۱۷ شهر و ۱۲ مرکز استان گزارش شده است.
پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو چندی پیش از قول معاون حفاظت و بهره برداری شرکت مدیریت منابع آب ایران گزارش داد که میزان بارندگی در سال آبی جاری نسبت به سال گذشته ۲۵ درصد و نسبت به متوسط درازمدت ۲۸ درصد کاهش یافته است.
رئیس جمهور، حسن روحانی در هفته پایانی سال گذشته با اشاره به کاهش شدید ذخیره آب سدهای اطراف تهران و ادامه کمبود بارندگی از مردم خواست برای مقابله با بحران کم‌آبی دستکم ده درصد صرفه‌جویی کنند.
تاکنون درخواست‌های مسئولان دولتی برای صرفه‌جویی و تهدید شهروندان پرمصرف به قطع اشتراک تاثیر زیادی در وضعیت بحرانی آب کشور نداشته است.
برخی از ناظران معتقدند دولت با سدسازی بی‌رویه و دادن مجوز حفر چاه در سال‌های گذشته نقش مهمی در افزایش مصرف آب داشته و همین سوءمدیریت‌ها مردم را به توصیه‌های مسئولان بی‌اعتنا کرده است.
بیشتر بخوانید: هشدار سازمان ملل: “تشنگی” کره زمین بی‌سابقه است
کاهش شدید ذخایر آب جهان
کاهش منابع آب معضل ایران نیست و بسیاری از کشورهای منطقه و بخشهای بزرگی از آفریقا با مشکل مشابهی روبرو هستند. افزایش جمعیت در کشورهای در حال توسعه و بالارفتن دمای هوا از دیگر عواملی است که معضل کمبود آب را تشدید کرده است.
مطابق پیش‌بینی‌ها متوسط دمای هوا در ایران در سال ۹۴ یک و نیم درجه سانتیگراد بیشتر از سال گذشته خواهد بود. با توجه به کاهش بارندگی احتمال می‌رود تامین آب مورد نیاز شهروندان در تابستان ۹۴ با مشکل روبرو شود.
سازمان ملل متحد در تازه‌ترین گزارش خود نسبت به بحران کمبود آب هشدار داده و از همه کشورها خواسته در نحوه استفاده از ذخایر آب تجدیدنظر کنند.
مطابق برآوردهای سازمان ملل در یک دهه و نیم آینده میزان ذخایر آب جهان ۴۰ درصد کاهش خواهد یافت و این امر می‌تواند بر فعالیت‌های صنعتی و تولید محصولات کشاورزی تاثیر نامطلوبی داشته باشد.
رشد جمعیت، استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و تغییرات زیست محیطی و جوی موثر در کاهش بارندگی از علت‌های اصلی کاهش ذخایر آب جهان عنوان می‌شود.
دویچه وله
* * *
ایران و «طلای آبی»
در تاریخ هفتاد سال اخیر ایران کمتر رویدادی را می‌توان یافت که، مستقیم و غیرمستقیم، از نفت و فراز و نشیب‌های آن تاثیر نپذیرفته باشد. ایرانیان، در چندین نسل پی در پی، با وسوسه نفت روزگار گذراندند، سیاست و معیشت خود را به جادوی «طلای سیاه» سپردند، و چنان مسحور
آن شدند که دیگر چالش‌ها را از یاد بردند.
«کشف» یک تراژدی
امروز اما، در آغاز دورانی تازه، مردمان این کشور کهنسال با شگفتی در می‌یابند که سرنوشت آنها بیش از آنکه در گرو «طلای سیاه» باشد، با «طلای آبی» گره خورده است. کمبود رو به افزایش آب، که می‌بایست دستکم از حدود نیم قرن پیش به عنوان یک مساله بدیهی در صدر دلنگرانی‌های ملی ایرانیان قرار می‌گرفت، تازه امروز به عنوان «کشف» یک تراژدی بزرگ ملی در سطح جامعه مدنی ایران پراکنده می‌شود. طی این همه سال ایرانیان در صد‌ها گردهمایی و راهپیمایی برای زمین و زمان فریاد کشیدند، جز گرانبها‌ترین ماده‌ای که سرچشمه زندگی آنها بود. امروز آنها با وحشت و حسرت می‌بینند که رودخانه‌ها و دریاچه‌هایشان ناپدید می‌شوند و حجم آب‌های زیر زمینی‌شان به گونه‌ای خطرناک رو به سراشیب دارد.
در سطح جهانی، سازمان‌های بین‌المللی از دهه‌ها پیش به این سو بر خطر کمبود آب تاکید می‌کنند. در گزارشی که دو روز پیش به مناسبت ۲۲ مارس، «روز جهانی آب»، انتشار یافت، سازمان ملل متحد هشدار داد که اگر مصرف آب و مدیریت آن به شکل کنونی ادامه یابد، دنیا حدود پانزده سال دیگر با خطر کمبود چهل درصدی این ماده حیاتی روبرو خواهد شد.
با این همه اگر مساله کمبود آب به صورت کلی و در سطح جهانی مطرح بشود، ابعاد آن، آنگونه که باید و شاید، مشخص نمی‌گردد. توزیع جغرافیایی آب در جهان به شدت نابرابر است. ده کشور در دنیا (روسیه، برزیل، کانادا…) حدود شصت درصد منابع آب شیرین کره زمین را در اختیار دارند، حال آنکه نزدیک به هشتاد کشور، به ویژه در خاورمیانه و آفریقا، با چهل درصد جمعیت جهان، از کمی آب در رنجند.
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود به گروه کشورهای کم آب تعلق دارد و از کمبود بارش رنج می‌برد. ولی در خود ایران هم با نابرابری در میزان بارش روبرو هستیم. بارش در مناطق کویری از پنجاه میلیمتر در سال کمتر است، حال آنکه در استان گیلان از ۱۳۵۰ میلیمتر در سال فرا‌تر می‌رود و در دامنه البرز به ۱۸۰۰ میلیمتر در سال هم می‌رسد. ولی میانگین بارش در سراسر کشور زیر ۲۳۰ میلیمتر در سال است.
کل بارندگی در ایران حدود ۳۷۵ کیلومتر مکعب در سال است که حدود دو سوم آن پیش از رسیدن به آبراه‌ها، بخار می‌شود. به بیان دیگر کل منابع قابل تجدید آب از ۱۳۷ کیلومتر مکعب در سال بیشتر نیست.
این مقدار آب قابل تجدید، همراه با رشد شدید جمعیت در نیم قرن گذشته، توسعه چشمگیر شهرنشینی و کمبود سرمایه‌گذاری در صنعت آب، منابع موجود برای پاسخگویی به نیاز‌های ایرانیان را در عرصه آب به گونه‌ای خطرناک کاهش داده است.
بر پایه محاسبات سازمان ملل متحد، استاندارد موجودی آب سرانه تجدیدپذیر ۱۷۰۰ متر مکعب در سال است. کشوری که موجودی سرانه آب تجدیدپذیر در آن از این سطح پایین‌تر برود، گرفتار «استرس آبی» است. در ایران موجودی سرانه آب از ۵۵۰۰ متر مکعب در سال ۱۹۶۱به ۱۹۵۰ متر مکعب در ۱۹۹۴ کاهش یافته و در حال حاضر زیر ۱۵۰۰ متر مکعب در سال است. پیش‌بینی می‌شودکه این موجودی تا پنج سال دیگر به ۱۳۰۰ متر مکعب در سال کاهش یابد.
تکرار می‌کنیم که این رقم یک میانگین است و در بعضی از مناطق از جمله شهرهای اطراف کویر موجودی سرانه آب به سطح خطرناکی سقوط کرده و از هماکنون تنش‌های داخلی را، با مناطقی که از موجودی آب بالاتری برخوردارند، به وجود آورده است.
از اصفهان تا پاریس
همزمان فشار بر منابع آب زیر زمینی کشور، که باید ۵۵ درصد آب شهر‌ها و ۸۰ درصد آب روستا‌ها را تامین کند، به شدت افزایش یافته است. بر پایه ارزیابی‌های کار‌شناسی، شمار چاه‌ها در کشور از ۴۷ هزار حلقه در سال ۱۹۷۳ به ۶۵۰ هزار حلقه رسیده است. این بهره‌برداری عنان‌گسیخته، همراه با گسترش انواع آلودگی‌ها، کیفیت آب‌های زیرزمینی به ویژه درجه شوری آنها را بالا برده و حتی این شوری را در مناطقی مانند یزد دو برابر کرده است. طی پانزده سال گذشته بیش از هشتاد میلیارد متر مکعب از ذخایر آب‌های زیرزمینی ایران نابود شده است.
طغیان زاینده‌رود سال ۱۳۴۸؛ عکس از اصفهان فردادر این شرایط هشدار‌ها درباره شدت گرفتن بحران آب در ایران و پیآمد‌های آن رو به افزایش می‌رود. پر سر و صدا‌ترین آنها را در گفته‌های عیسی کلانتری، وزیر اسبق کشاورز و دبیر کنونی «ستاد احیای دریاچه ارومیه» می‌شنویم. به گفته او ۶۰۰ دریاچه ایران در حال نابودی هستند، هیچ تالاب درون‌سرزمینی آب ندارد، و مردم ممکن است به دلیل کمبود آب مجبور شوند فلات ایران را تخلیه کنند. روزنامه فرانسوی «لوموند» نوزده مارس نوشت که به گفته آقای کلانتری مهمترین خطر علیه امنیت ایران اسراییل نیست، بلکه کمبود آب است.
بحران آب در ایران و نیاز کشور به سرمایه‌گذاری‌های کلان در این زمینه این امید را در شماری از قدرت‌های غربی به وجود آورده که با امضای توافق نهایی بر سر پرونده هسته‌ای و آغاز فرایند رفع تحریم‌ها، شرکت‌های متعلق به این قدرت‌ها که از پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها در زمینه آب برخوردارند، بتوانند قرارداد‌های کلانی را در این زمینه در تهران امضا کنند.
بحران آب در ایران، علاوه بر جنبه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی آن، ابعاد امنیتی نیز دارد و به ویژه وحدت کشور را تهدید می‌کند. حمید چیت‌چیان وزیر نیرو می‌گوید «هماکنون در کشور نیاز به آب فرا‌تر از منابع موجود است و این محدودیت موجب ایجاد اصطکاک و تضاد منافع در سطح محلی و منطقه‌‌ای شده است». به گفته او «در دهه‌‌های گذشته منابع آب به حد کفایت در اختیار بخشهای مختلف کشاورزی و شرب و صنعت بود. اما هماکنون به دلیل محدودیت منابع آب، تنشی در بین ذی‌نفعان یک حوضه آبی که در بالادست یا پایین دست آب قرار دارند به وجود آمده و هر کسی خود را محق در برداشت و استفاده از آب می‌داند».
گویا‌ترین نمونه تنش‌های آبی درون مرزی را در اصفهان بر سر خشک شدن زاینده‌رود می‌بینیم. کم نیستند اصفهانی‌هایی که معتقدند زاینده رود آنها را دزدیده‌اند و آب آن را به مناطق دیگر کشور برده‌اند.
تصویر سی و سه پل بر زاینده رود خشک، یکی از اندوهناک‌ترین تصویر‌هایی است که تراژدی دردناک بحران آب را در ایران به نمایش می‌گذارد. حدود سه ماه پیش روزنامه فرانسوی «لوموند»، در مقاله‌ای زیر عنوان «بر پل‌های اصفهان»، از اندوه اصفهانی‌هایی نوشت که زاینده‌رود را خشک می‌بینند و برای زخمی که از دیدن این منظره بر جان آنها می‌نشیند، مرحمی نیست. برای آنکه خوانندگان فرانسوی عمق فاجعه را درک کنند، نویسنده از آنها می‌خواهد که پاریس را بدون رود «سن» مجسم کنند.
در تاریخی‌ترین بخش شهر پاریس، در میان امواج «سن»، جزیره‌ای است به نام «سن لویی» که با چند پل، از جمله «پل نو» به دو ساحل مرتبط می‌شود. نویسنده مقاله از خوانندگان خود می‌خواهد وضعیتی را در نظر آورند که پاریسی‌ها برای رفتن به جزیره «سن لویی»، به جای گذشتن از «پل نو»، بتوانند مستقیما از کف رود خشک شده «سن» عبور کنند. این اشاره به عکسی است که پیاده روی اصفهانی‌ها را در کف رود نشان می‌دهد، جایی که زمانی محل غلطیدن «امواج زنده رود» بود.
رادیوفردا
فریدون خاوند
