تاب آوری جامعه ایران با حکمرانی ولی فقیه در شرایط بحران

تاب آوری جامعه ایران با حکمرانی جاهلانه ولی فقیه در شرایط بحران کرونا

مقدمه

مقابله با مخاطرات طبیعی و بلایا یکی از مهمترین چالش ها برای اکثر کشورها است. تبین تاب آوری در واقع شناخت نحوه تاثیرگذاری ظرفیت های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نهادی و اجرائی در مقابل سوانح طبیعی و بلایا است.

تاب آوری به نحو ذیل توسط دفتر سازمان ملل متحد برای کاهش خطر بلایا تعریف می شود: “توانایی یک سیستم، جوامع محلی یا جامعه در معرض مخاطرات برای مقاومت و جذب و رفع آثار یک مخاطره و بازسازی پس از وقوع آن طی زمان قابل قبول و به شکل کارآمد از طرق گوناگون ازجمله حفظ و احیاء ساختارها و کارکردهای اساسی و ضروری”

مبانی نظری تاب آوری

اصلاح تاب آوری (Resilience) برای نخستین باردر سال ۱۹۷۳ توسط  “هولینک” در رابطه با تحقیقات بوم شناسی (اکولوژی) مطرح شد. از موضوع غارت منابع طبیعی تا تحقیقات پیرامون پایداری اکو سیستم، تاب آوری به  یکی از مهمترین گفتمان های بوم شناسی (اکولوژی) در دهه هشتاد تبدیل شد. “ورنز” معتقد است که ریشه تاب آوری در ریاضیات و فیزیک است (۲۰۰۸) “لورنز” موضوع تاب آوری را مبحث مهمی در علم پزشکی و روانشناسی می داند. بنابراین تاب آوری یک موضوع  بین رشته ای است.

تاب آوری یک بعد جدید از واژه فاجعه است که هنوز تعریف پذیرفته شده همگانی برای آن وجود ندارد. رویکردهای مفهومی  تاب آوری به عنوان پایداری، بازیابی و گذار یا دگرگونی شاخص ها است.

زمینه های اجتماعی گفتمان تاب آوری

در پی بحران های بی سابقه در سال های اخیر در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی و… تاب آوری تعبیری است که در طیفی از رشته ها به کار گرفته می شود. تاب آوری ظرفیت محتمل مخاطرات بیشتر، بازگشت سریع پس از مخاطرات و کاهش تخریب در اثر بروز مخاطرات، تعریف شده است. در سال های اخیر مخاطرات در بسیاری از کشورها همزمان بروز می کند، این مخاطرات می تواند کشورهای دارای مرز مشترک، وابستگی اقتصادی را به سرعت در نوردد. این مخاطرات قابلیت پیش بینی پایین داشته و امکان آینده نگری در مورد آثار و نتایج آن نیز اندک است.

امروزه تلاش می شود که با کاهش آسیب پذیری ملی، تاب آوری ملی را افزایش دهند. کشور تاب آور دارای قابلیت هایی است که به تواند خود را با تغییر موقعیت ها سازگار کند و با تاب آوردن در  شوک های ناگهانی، امکان رسیدن به تعادل و بازیابی را داشته باشد.

موضوع تاب آوری ملی به ویژه بعد از بحران مالی در سال  ۲۰۰۸ در رابطه با اقتصاد مورد توجه بسیار قرار گرفته است.

تاب آوری اقتصادی

یکی از اجزاء اساسی تاب آوری، تاب آوری اقتصادی است. اگرچه این یک اصل کلی است که هر اقتصادی که در معرض خطر قرار دارد، آسیب می بیند، اما وسعت این آسیب به تاب آوری یک اقتصاد بستگی دارد. از مبانی مطالعاتی در سازمان ملل متحد می توان این نتیجه را گرفت که، تاب آوری اقتصادی را می توان در چهار محور به شاخص های عددی تبدیل نمود:

الف- حکمرانی خوب  ب- مدیریت اقتصاد خرد  ج- افزایش کارائی بازارها د – سازگاری و همبستگی اجتماعی.

برای سنجش تاب‌آوری اقتصادی شاخص‌های مختلفی تعریف شده است، یکی از مهمترین شاخص های تاب‌ آوریمطالعات بریگوگلیو است که تاب‌آوری در یک اقتصاد می‌تواند در حوزه‌های زیر وجود داشته باشد و هر کدام از این حوزه‌ها نیز شامل مولفه‌های مخصوص به خود است:

الف –  ثبات اقتصاد کلان: که شامل مولفه های تشکیل سرمایه ثابت ناخالص به عنوان درصدی از GDP، نرخ تورم، نرخ بیکاری، دارایی‌های خارجی به عنوان درصدی از GDP است.

ب –  کارایی بازار اقتصاد خرد: این حوزه نیز شامل مولفه‌های خرد اقتصادی نظیر تحرک سرمایه، کنترل معاملات ارزی، کنترل نرخ بهره،انعطاف‌پذیری نیروی کار، دخالت دولت در تعیین دستمزد، قدرت اتحادیه‌ها، بازارهای محصولات، دخالت دولت در تعیین قیمت، سطح دخالت داخلی، موانع بین المللی و… است.

ج –  حکمرانی خوب: این حوزه شامل مولفه‌های حاکمیت قانون، ثبات سیاسی و عدم خشونت، حق اظهار نظر و پاسخ گویی، کارایی و اثر بخشی دولت، حقوق مالکیت، توسعه نهادی،  کنترل فساد، آزادی بیان، حقوق بشر و … است.

د –  توسعه اجتماعی: این حوزه شامل مولفه‌های درصد بودجه دولت که برای توسعه اجتماعی تعیین شده است، فقر/ محرومیت، بهداشت (تعداد تخت‌های بیمارستان به ازای هر نفر و امید به زندگی)، آموزش (نسبت ثبت نام در مدارس، نرخ باسوادی و نرخ ترک تحصیل در مقاطع ابتدایی) است.

ه –  عوامل محیطی: شامل مولفه‌های درصد بودجه دولت که به مدیریت محیط زیستی اختصاص داده شده است، تولید آلودگی سرانه، وسایل نقلیه مورد استفاده در هر کیلومتر مربع است.

وضعیت ایران حتی در بین رقبای منطقه ای مطلوب نبوده و در دهه اخیر نیز پیشرفت چندانی نداشته است؛ به طوری که وضعیت تاب آوری اقتصادی ایران در بین هفت کشور مهم و رقیب در منطقه در مقاطع زمانی یادشده، بین رتبه چهارم تا ششم نوسان داشته است.

در آخرین گزارش شاخص تاب آوری جهانی در سال ۲۰۱۹، نروژ توانسته بهترین جایگاه را در میان ۱۳۰ کشور مورد بررسی کسب کند و اقتصاد ایران هم با رتبه ۱۲۰ جزو یکی از کشورهای با میزان تاب آوری پایین و نامطلوب قرار گرفته است.

چارچوب سندای (Sendai) برای کاهش ریسک بلایا سازمان ملل متحد (۲۰۳۰ – ۲۰۱۵)

چارچوب سندای برای کاهش ریسک بلایا در سومین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد درتاریخ ۱۸ مارس ۲۰۱۵ در سندای ژاپن به تصویب رسید. چارچوب سندای به عنوان جایگزینی برای چارچوب اقدام هیوگو در جهت ایجاد تاب آوری ملل و جوامع در مقابل بلایا می باشد.

چهارچوب کاهش خطر بلایا سندای:

دامنه و منظور: دامنه مورد نظر این چهارچوب شامل موارد ذیل می باشد: بلایای ناشی از مخاطرات طبیعی، انسان ساخت، محیطی، فناورزاد و زیستی اعم از سطح خطر کوچک و بزرگ، شایع و غیرشایع، وقوع آنی و تدریجی. این چهارچوب راهنمایی است برای مدیریت چند مخاطره ای خطر بلایا در توسعه تمام سطوح و همچنین درون و بین بخشی.

پیامد موردانتظار: کاهش قابل توجه خطر بلایا و تلفات جانی مربوطه، کاهش آسیب به معیشت و سلامت و خسارت به دارایی های اقتصادی، فیزیکی، فرهنگی و محیطی افراد، تجارت ها، جوامع و کشورها

هدف نهایی: هدف نهایی این چهارچوب عبارت است از: پیشگیری از خطرهای جدید و کاهش خطر فعلی بلایا از طریق اجرای ادغام یافته و جامع اقدامات اقتصادی، ساختاری، حقوقی، اجتماعی، سلامتی، فرهنگی، محیطی، فناوری، سیاسی و سازمانی که منجر به پیشگیری و کاهش مواجهه با مخاطرات، آسیب پذیری و افزایش آمادگی برای پاسخ و بازیابی و نهایتا تقویت تاب آوری می شوند.

اولویت های اقدام:

اجرایی کردن این چهارچوب نیازمند اقدام متمرکز درون و بین بخشی توسط دولت ها در سطوح ملی، منطقه ای و محلی و همچنین سطوح بین المللی در چهار حیطه اولویت دار زیر می باشد: الف-  درک خطر بلایا ب-  تقویت حاکمیت خطر بلایا برای مدیریت خطر بلایا  ج-  سرمایه گذاری در کاهش خطر بلایا برای درک اولویت تاب آوری بلایا  د-  ارتقای آمادگی بلایا برای پاسخ و «ساخت بهتر از قبل» موثر در بازیابی، بازتوانی و بازسازی.

حوادث و بلایای طبیعی در ایران

ایران در بین کشور های جهان در ردیف ده کشور بلاخیز قرار دارد. از بیش از چهل حادثه طبیعی شناسایی  شده در جهان سی مورد آن در ایران اتفاق افتاده است. در حالی که ایران  فقط یک درصد جمعیت جهان را دارد، بیش از شش درصد تلفات بلایای جهانی به ایران اختصاص دارد.

به عنوان مثال: بیش از ۱۱۵۰ زمین لرزه مرگبار در ۷۵ کشور جهان رخ داده است، اما هشتاد درصد مرگ و میر فقط در شش کشور جهان بوده است و ایران یکی از این شش کشور ها می باشد.

در شکل زیرکشورهای جهان که در معرض انواع حوادث قرار دارند، نمایش داده شده است. ایران جزء کشور هایی است که در معرض بیشترین حوادث قرار دارد.

******

 بخش دوم 

ایران در معرض انواع حوادث و بلایای طبیعی

ایران در بین کشور های جهان در ردیف ده کشور بلاخیز قرار دارد. از بیش از چهل حادثه طبیعی شناسایی  شده در جهان سی مورد آن در ایران اتفاق افتاده است. در حالی که ایران فقط یک درصد جمعیت جهان را دارد بیش از شش درصد تلفات بلایای جهانی به ایران اختصاص دارد.

بیش از ۱۱۵۰ زمین لرزه مرگبار در ۷۵ کشور جهان رخ داده است، اما هشتاد درصد مرگ و میر فقط در شش کشور جهان بوده است و ایران یکی از این شش کشور می باشد.

 به عنوان مثال حوادث و بلایای رخداده در ایران تنها در محدوده زمانی سال ۹۶ تا ۸۸:

زلزله کرمان ۹۶، زلزله کرمانشاه ۹۶، آتش سوزی پلاسکو ۹۵، برخورد قطار مسافربری مشهد در سمنان ۹۵، سیل شمال ایران ۹۴، زلزله مورموری ایلام ۹۳، زلزله بوشهر۹۲، زلزله سراوان ۹۲، زلزله بوشهر ۹۲، زلزله های آذربایجان شرقی۹۱، زلزله  کرمان ۸۹، زلزله تربت حیدریه  ۸۹،  زلزله اندیمشک ۸۸،  پاندمی آنفولانزا ۸۸

کشورهای دارای بیشترین تعداد وقوع زلزله از ۲۰۱۶- ۱۹۰۰

کشورهای دارای بالاترین آمار مرگ در رابطه با زلزله از ۲۰۱۶ تا ۱۹۰۰

تاب آوری تهران

نتیجه  تجزیه و تحلیل  (SwissRe) از ۶۱۶  شهر بزرگ در جهان، در رابطه با حوادث و بلایای طبیعی از جمله در موارد: زلزله، سیل، آتش سوزی، طوفان، نشست زمین، گردوباد و اپیدمی  این است که شهرتهران با بیش از چهارده میلیون جمعیت و همچنین وجود شش میلیون نفر در حومه آن، یکی از ده منطقه جهان با پتانسیل بالای سوانح و بلایای طبیعی است. تهران  روی کمربندی بلایای طبیعی به طور مشحص زلزله قرار دارد.

بیش از نیمی از صنایع ایران: تولید اتوموبیل، تجهیزات الکترونیکی، نساجی، شکر، سیمان و شیمیایی در تهران و حومه آن قرار دارند.

مشکلات زیر ساختی در تهران بسیار وسیع است. سامانه هایی که خدمات عمومی ارائه می دهند و در وضعیت مناسبی قرار ندارند عبارتند از:

شبکه های: آب و فاضلاب، برق و گاز و سدها، شبکه زیر ساختی اطلاعاتی و ارتباطی، سامانه حمل و نقل مانند: فرودگاه ها، بزرگ راه ها، پل ها،  تونل ها، پل های هوایی و راه آهن.

شرکت آلمانی GIKRM در ارزیابی از وضعیت مترو تهران می نویسد که “در سازمان مترو تهران هیچ برنامه ای در واکنش به شرایط اضطراری وجود ندارد. این سازمان فاقد برنامه عملیات فوریتی، برای حفظ جان و اموال مردم است. از همه بدتر این سازمان دارای یک سیستم بورکراتیک ناکارآمد می باشد، مثلا اداره مترو زیر نظر سازمان شهری تهران (شورای شهر) است، مسائل مربوط به حمل و نقل مسافر زیر نظر وزارت راه است و آتش نشانی مترو در حیطه شهرداری قرار دارد و مسئول آن شهردار تهران است.”

مدیریت بحران در رژیم جمهوری اسلامی

کارتون روزنامه هفت صبح، بهترین تصویر از مدیریت بحران در ایران را منعکس کرده است (کارتون در پاورقی) در این کارتون پاسخ به این سئوال که در موقع بحران چه کارهایی اولویت دارد (که البته شامل حال زمامداران و مدیران در ایران نمی شود) جواب این است که:

الف – حفظ خونسردی ب- استفاده از تمام توان و تجهیزات ج- خبر رسانی درست و به موقع د- سرعت عمل ه- بسیج تمام نیروها.

کارکاتوریست اما معتقد است که این جواب ها  درست نیستند. مهمترین مسئله در اینجا زیر سئوال نرفتن خود مدیران است:

الف- انتظارش را نداشتیم ب- غافل گیر شدیم ج- قابل پیش بینی نبود د- به شایعه توجه نکنید ه- ما تمام تلاشمان را کردیم.

آتش سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو نمونه ای از مدیریت هیئتی و جهادی

ریزش برج تجاری – تولیدی پلاسکو  در دی ماه ۹۵ بر اثر آتش سوزی نشانگر عمق درماندگی زمامداران و مدیران هیئتی و جهادی در رژیم جمهوری اسلامی بود. این فاجعه نشانگر ضعف بنیادین این رژیم در امر پیشگیری سوانح بود. آتش سوزی، سیل، زلزله و یا طوفان نیست، که ناگهانی باشد و در مکان های دور افتاده اتفاق افتد، این حادثه در مرکز تهران اتفاق افتاد.

سقوط برج پلاسکو بیش از ۲۰  کشته و ۱۰۰ زخمی برجای گذاشت و باعث از بین رفتن چهارصد مفازه  و چهار هزار شغل و ۶۰۰ میلیارد ریال پوشاک شد.  چه تعداد از کارگران افغانی که بی نام و نشان زیر آور دفن شدند، نامعلوم است.

تاب آوری جامعه ایران و حکمرانی جاهلانه ولی فقیه

حکمرانی جاهلانه ولی فقیه، به دلیل فقدان سازو کارهای قانونی و نهادین و عدم مشارکت سیاسی مردم،  باعث متراکم شدن بحران ها در این رژیم شده است و با به تعویق انداختن بحران ها، راه حل ها نیز پیچیده تر شده اند. این رژیم با ابزارهای سنتی  نمی تواند با بحران ها مواجه شود و از سوی دیگر کارایی لازم برای حل بحران را نیز ندارد و در نتیجه  چالش های متراکم به طور همزمان سر بازکرده اند، نظام حاکم توان استمرار خود را از دست داده است.

هیچ اقدام آرام‌ کننده و تسکین‌دهنده‌ای از سوی رژیم انجام نمی شود، خرده بحر ان­های کشور به ­سان تخلیه روستاها، تراکم حاشیه ­نشین ­ها، رکود اقتصادی و گرانی نفس‌گیر، بیکاری جوانان، بحران محیط زیست، ورشکستگی آب، سقوط شدید پس‌اندازهای مردم، بدهی‌های سنگین دولت، کسب‌وکارهای راکدشده، واحدهای تولیدی تعطیل‌شده، فساد لجام‌گسیخته و رانت‌خواری گسترده، افزایش طلاق، اعتیاد و بزهکاری، میلیون‌ها پرونده در قوه قضاییه، و ناکارآمدی نظام حکمرانی کشور، مردم را خسته، ناامید و زمین‌گیر کرده است.

این نابسامانی ­های غیرقابل ‌انتظار جامعه را به سمت  ناپایداری، فرسودگی و زوال پیش برده است و جامعه را آسیب پذیر نموده و از ظرفیت تاب آوری جامعه به شدت کاسته است.

وضعیت بن بست کنونی، محصول دو- سه سال اخیر نیست. بلکه دلیل آن فقدان آزادی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، حفظ کرامت انسان، حقوق شهروندی، حق انتقاد و پرسشگری، نقض حقوق بشر در همه ابعاد، قانونمندی و قدرت مردم در انتخاب و عزل حکومت است.

به عنوان مثال شاخص پیشرفت اجتماعی (Social progress)، ایران بین ۱۳۳ کشور در فاصله سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ به ترتیب در رتبه‌های ۹۳، ۹۴، ‌۹۵ و ۸۸ است که حاکی از عدم پیشرفت اجتماعی و رضایت عمومی است.

در شاخص حکمرانی منابع طبیعی (Natural Resource Governance)، سال ۲۰۱۷ در بین ۸۹ کشور در رتبه ۳۸ ارزیابی شده که معرف ناکارآمدی در مدیریت منابع طبیعی کشور است.

شاخص معتبر لگاتم، یا شاخص کامیابی، در سال ۲۰۱۷،  جایگاه ایران در بین ۱۴۹ کشور را در انتهای جدول و در رتبه ۱۱۷ نشان داده است. شاخص لگاتم بر پایه ۹ شاخص کلیدی که رعایت آنها منجر به توسعه‌یافتگی، رضایت، آسایش و امنیت جامعه می‌شود، محاسبه شده است. رتبه ایران ناامیدکننده و هراس‌برانگیز است.

از سوی دیگر، بانک جهانی در گزارش خود موسوم به «گزارش فضای کسب و کار ۲۰۱۸» رتبه ایران را در بین ۱۹۰ کشور جهان از نظر سهولت فعالیت‌های اقتصادی و وضعیت فضای کسب و کار در رده ۱۲۴ که رتبه خیلی پایینی است ارزیابی کرده است.اگر در بسیاری شاخص‌های رتبه‌بندی ایران در انتهای جداول جای گرفته، ولی در دو شاخص پولشویی و فلاکت در صدر جداول و جزو بدترین‌ها در جهان ارزیابی شده است.

گفتنی است فرایند تحولات چشمگیر ۵ کشور فقیری که پیش از انقلاب از ایران بسیار عقب‌مانده‌ تر بودند، گواه بارزی از حکمرانی جاهلانه در ایران است. بنا به گزارش صندوق بین‌المللی پول، سرانه ۵ کشور مذکور و رتبه آنها در بین ۱۸۷ کشور در سال ۲۰۱۶ که در سایه حکمرانی شایسته، از ایران پیشی گرفته‌اند در جدول زیر دیده می‌شود.

ابر بحران سیاسی کرونا و مدیریت هیئتی و جهادی در جمهوری اسلامی

تجربه حاکی از این است که سوانح طبیعی به مثابه متغییرهای دخالت کننده، نه تنها نقش بحران زائی گسترده ای دارند، بلکه می توانند موجب بحران سیاسی شوند و یا اینکه در کنار بحران های متراکم، به یک ابر بحران سیاسی تبدیل گردند.

در لحظه کنونی پاندمی کرونا  در ایران دارای سه ویژگی خاص است:

الف – تمام جامعه را در برگرفته و غیر قابل کنترل بودن، ممیزه آن است.

ب-  شدت آسیب آن بالا است و شبکه ای از خرده بحران های سیاسی را به اوج رسانده و در کنار بحران های متراکم در جمهوری اسلامی،  اینک کرونا به یک ابر بحران سیاسی تبدیل شده است.

ج-  سومین ویژگی ماهیت متمایز مدیریتی آن است.

زمامداران جمهوری اسلامی از ولی فقیه تا رئیس جمهور و نهادهای مسئول متهم هستند که  هرگز حتی علل و عوامل اصلی حوادث را مشخص نکرده اند و همواره مسائلی مانند برخورد قطارها، سقوط هواپیماها و یا رخدادهای فاجعه بار مشابه در پرده ای از ابهام باقی مانده اند، به این دلیل و دلایل متعدد دیگر، سرمایه اجتماعی و اعتماد از میان رفته است.

ناکارآمدی مدیریت بحران و همچنین سوء مدیریت، در کنار ابعاد گسترده دروغ گویی، ابعاد فزونتری  به مسئله فقدان اعتماد و سرمایه اجتماعی داده است.

تجربه تاکنونی موفق چین و آزمایش کشور سوئد حاکی از این است که می توان دو استراتژی متفاوت برای مهار کرونا اتخاذ نمود: قرنطینه و یا بدون قرنطینه.

جمهوری اسلامی به دلیل بحران مقبولیت، نارضایتی گسترده شهروندان، سلب اعتماد عمومی و فقدان سرمایه اجتماعی، بحران عدالت اجتماعی، گسترش تبعیض، شکاف های گسترده طبقاتی، گسترش رانت و فساد، توزیع ناعادلانه منابع و در یک کلام  با وجود بحران های متراکم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و…  قادر به پیشبرد هیچکدام از این دو استراتژی نیست و این سئوال که آیا رژیم جمهوری در زیر آوار این ابر بحران سیاسی قادر به ادامه حیات است، می تواند سئوال روز باشد.

 

پایان

احمد هاشمی
ahmad.haschemi@gmx.at

برگرفته از اخبارروز