ظهور و سقوط و برخاستن دوباره عمران خان
زمانی که دولت پاکستان در حال سانسور رسانه‌ها بود، حزب عمران خان، نخست‌وزیر سابق، ویدئوهای مبارزاتی را در تیک‌تاک منتشر می‌کرد. هنگامی که پلیس حامیان او را از برگزاری تجمعات منع کرد، آنها اجتماعات مجازی آنلاین ترتیب می‌دادند. و زمانی که آقای خان پشت میله‌های زندان رفت، حامیانش با استفاده از هوش مصنوعی سخنرانی‌هایی با شبیه‌سازی صدای او تولید کردند.
پیام آقای خان برای میلیون‌ها نفر در سراسر کشور که از بحران اقتصادی کشور و خاندان‌های سیاسی قدیمی ناامید شده بودند طنین‌انداز شد: او توضیح داد که پاکستان برای دهه‌ها در حال افول شدید بوده است و تنها او می‌تواند عظمت سابق آن را بازگرداند.
موفقیت نامزدهای همسو با حزب آقای خان در انتخابات هفته گذشته – با تصاحب تعداد کرسی بیشتر از تعداد کرسی‌‌‌های هر حزب دیگری در پارلمان – یک دگرگونی خیره‌کننده در سیاست پاکستان بود. از زمانی که آقای خان با ژنرال‌های کشور اختلاف پیدا کرد و در سال ۲۰۲۲ توسط پارلمان برکنار شد، حامیان وی با سرکوب‌هایی تحت رهبری ارتش روبرو شدند که به گفته کارشناسان جهت به حاشیه راندن نخست‌وزیر سابق طراحی شده بودند.
برای اولین بار در تاریخ اخیر پاکستان، موفقیت او ناگهان نشان داد که چگونه استراتژی سیاسی ارتش قدرتمند این کشور طی چندین دهه برای حفظ قدرت اشتباه از کار در آمده. همچنین ثابت شد که چگونه لفاظی‌های پوپولیستی آقای خان و انبوه جوانان آشنا به اینترنت در کشور، قواعد سیاست در پاکستان را بازنویسی کرده است؛ کشوری مجهز به سلاح هسته‌ای با ۲۴۰ میلیون نفر که از زمان تأسیس آن ۷۶ سال پیش تاکنون، با کودتاهای نظامی دست و پنجه نرم کرده است.
اکنون، در حالی که احزاب آقای خان و آقای نواز شریف، که قبلاً سه دوره نخست وزیر بوده، برای جلب حمایت سایر قانونگذاران و ایجاد یک دولت ائتلافی رقابت می‌کنند، پاکستان وارد قلمروی ناشناخته‌ای شده است. اگر حزب آقای خان موفق شود – نتیجه‌ای که بسیاری از تحلیلگران آن را بعید می‌دانند – این برای اولین بار در تاریخ پاکستان خواهد بود که یک دولت غیرنظامی توسط حزبی که با ارتش مخالف است و رهبر آن پشت میله‌های زندان است، تشکیل شود.
آدام واینستاین، معاون مدیر برنامه خاورمیانه در موسسه کوئینسی، که یک اندیشکده مستقر در واشنگتن است، می‌گوید فارغ از نتیجه نهایی، حزب آقای خان «اثبات کرد که یک حضور سیاسی تزلزل ناپذیر دارد، از نارضایتی جوانان پاکستان بهره می‌برد و قواعد بازی قدیمی جهت شکل دادن سیاست کشور منسوخ شده‌اند. رسانه‌های اجتماعی و بسیج جوانان به تغییر دهنده بازی تبدیل شده‌اند.»
تقریباً در نیمی از تاریخ پاکستان، ارتش مستقیماً بر این کشور حکومت کرده است. زمانی هم که دولت‌های غیرنظامی اجازه یافته‌اند حکومت کنند، توسط تعدادی از رهبران – از جمله آقای شریف رقیب آقای خان در این انتخابات – رهبری می‌شدند که معمولاً با حمایت ژنرال‌ها به قدرت می‌رسیدند.
رهبران سیاسی نزدیک به ارتش، احزاب سیاسی را حول روابط خانوادگی خود بنا کردند، رهبری حزب را از نسلی به نسل دیگر منتقل کردند – و قدرت سیاسی را در یک دایره فشرده نگاه داشتند. تحلیلگران می‌گویند، اما در سال‌های اخیر، از آنجایی که جمعیت جوان کشور به حدود نیمی از تعداد رای دهندگان رسیده است، ناامیدی فزاینده‌ای از این سیستم به وجود آمده است.
زیغام خان، یک تحلیلگر سیاسی مستقر در اسلام‌آباد، می‌گوید: «جوانان احساس می‌کردند که از سیستم سیاسی پاکستان دور شده‌اند، زیرا که یکی از اعضای این خانواده‌ها همیشه جایگاه اول را به دست می‌آورد. احزاب قدیمی به دلیل امتناع از تغییر در حال زوال تدریجی هستند – و این یک خلاء برای شخصی مانند عمران خان ایجاد کرده است.»
در حالی که آقای خان در ابتدا با کمک ارتش به شهرت سیاسی رسید، پس از برکناری از قدرت، بر اشتیاق جوانان جهت تغییر سرمایه‌گذاری کرد تا مستقل از ژنرال‌ها پایگاه سیاسی خود را تقویت کند. حزب او، تحریک انصاف پاکستان (.P.T.I)، در رسانه‌های اجتماعی – خارج از محدوده سانسور دولتی – کمپین‌های سیاسی تولید کرد که جوانان می‌گویند باعث بیداری سیاسی برای نسل آنها شد.
در ویدئوهایی که همه‌گیر شدند، آقای خان از ژنرال‌های کشور که آنها را مسئول برکناری خود در سال ۲۰۲۲ می‌داند، انتقاد کرد. او توضیح داد که ارتش به عنوان یک «دولت پنهان» چگونه سیاست را از پشت صحنه هدایت می‌کند و مدعی شد که ایالات متحده با مقامات پاکستانی در مورد برکناری وی از قدرت تبانی کرده است. او خود را اصلاح‌طلبی توصیف کرد که تغییر ایجاد خواهد کرد. پیام او جوانان را در سراسر کشور برانگیخت.
عثمان سعید ۳۶ ساله، در حالی که روز پنجشنبه پس از رای دادن به نامزدهای .P.T.I در بیرون از یک حوزه رای‌گیری در لاهور ایستاده بود، گفت: «من به تغییر رای می‌دهم. من از کل این سیستم احزاب سیاسی که کشور را اداره می‌کنند به ستوه آمده‌ام». او با اشاره به ارتش افزود: «آنها عمران خان را به زندان انداخته‌اند – این مسئله اصلی است – این نشان می‌دهد که اینها همه توسط دستگاه مدیریت می‌شوند.»
تعداد کمی از این رای‌دهندگان نارضایتی ماه‌های آخر نخست‌وزیری آقای خان را به یاد می‌آورند، زمانی که محبوبیت وی به دلیل افزایش تورم کاهش یافت. بسیاری از تحلیلگران می‌گفتند که اگر به او اجازه داده می‌شد تا دوره نخست‌وزیری خود را کامل کند، حزب او احتمالاً در انتخابات عمومی بعدی پیروز نمی‌‌شد.
به نظر می‌رسد که حتی پس از برکناری او، رهبران نظامی کشور تغییرات سیاسی کشور را دست‌کم گرفتند. در حالی که آقای خان قصد بازگشت سیاسی داشت، ژنرال‌ها به قواعد بازی قدیمی خود روی آوردند تا او را برکنار کنند.
مقامات (نظامی) آقای خان را با سیلی از اتهام‌ها روبرو کردند که منجر به صدور چهار حکم جداگانه با مجموعا ۳۴ سال زندان شد. آنها صدها نفر از حامیان او را دستگیر کردند و – برای اولین بار – افراد بیشتری مشمول این پیگردها قرار گرفتند. به دنبال نخبگان پاکستانی رفتند، حتی کسانی که با خود ارتش ارتباط نزدیک داشتند.
به نظر می‌رسد که آن کمپین ارعاب فقط حمایت از آقای خان را تقویت کرد. از آنجایی که این سرکوب به طور گسترده در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد، هر چه بیشتر دست سنگین ارتش در سیاست را افشا کرد و مردم را علیه آن برانگیخت. بسیاری از افرادی که هفته گذشته برای حزب آقای خان رای دادند، گفتند که این کار را صرفاً به دلیل مخالفت با ژنرال‌ها انجام داده‌اند.
در حال حاضر و در بطن کشمکش سیاسی جهت تشکیل یک دولت جدید، اتهامات گسترده‌ای مبنی بر دستکاری ارتش در شمارش آرا و وعده‌های حزب آقای خان در مورد اقامه دعوا و درگیری‌های طولانی در دادگاه برای به چالش کشیدن ده‌ها نتیجه که گویا ارتش در آنها تقلب کرده است، وجود دارند. روز یکشنبه، هزاران نفر از حامیان آقای خان در سراسر کشور به خیابان‌ها آمدند تا خشم خود را نسبت به اتهام تقلب در انتخابات ابراز کنند – تظاهراتی که با باتوم پلیس و گاز اشک‌آور مواجه شد.
حامد ازهر، رئیس حزب .P.T.I در استان پنجاب، در پلاتفورم معروف به X می‌گوید: «این یک حزب صلح‌طلب است که از طریق رای‌گیری یک انقلاب به راه انداخته است و ما اجازه نخواهیم داد که نتیجه مبارزه ما با طرح‌های پلید ربوده شود.»
رویارویی سیاسی، کشور را – که تاریخ آن مملو از کودتاهای نظامی و ناآرامی‌های توده‌ای است – در معرض خطر قرار داده است. اکثریت تأیید می‌کنند که به‌رغم نتایج انتخابات که نشان می‌دهد چه تعداد از پاکستانی‌ها نظام ورشکسته سیاسی این کشور را نفی می‌کنند، این کشور هنوز در جهت ثبات بیشتر یا دموکراسی قوی‌تر حرکت نمی‌کند.
بلال گیلانی، مدیر اجرایی گالوپ پاکستان می‌گوید: «حتی اگر توازن قوا به نفع احزاب سیاسی تغییر کند، آیا آنها در واقع خود دموکراتیک عمل خواهند کرد؟ یا در ایدئولوژی‌های خود فاشیست‌تر خواهند شد؟ آیا آنها افرادی را که به آنها رای نداده‌اند حذف خواهند کرد؟ اکنون سؤال این است.»
ضیاء الرحمان در این گزارش مشارکت داشت.
نوشته: کریستینا گلدبام
گزارش از اسلام‌آباد پاکستان
۱۱ فوریه ۲۰۲۴
* کریستینا گلدبام، رئیس دفتر افغانستان و پاکستان برای روزنامه تایمز است.
* برگردان به فارسی: جمشید خون‌جوش
