نمایشگاه بین‌المللی فرانکفورت؛ کتاب در روزگار تلاطم‌ها و نوآوری‌ها
نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت امسال، هم عرصه‌ای برای دفاع از تأکید بر رابطه ادبیات با مسائل و دغدغه‌های انسان معاصر است، هم میدان بحث و چاره‌اندیشی در مسائل اقلیمی است، هم رابطه کتاب با فناوری‌های نوین را به نمایش می‌گذارد و هم مجالی برای آشنایی با ادبیات نروژ و پیشرفت کم‌مانند این کشور در عرصه نشر و مطالعه و ارتقای ادبیات است.
هفتاد و یکمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، بزرگترین جهان نمایشگاه در نوع خود، روز سه‌شنبه ۲۲ مهر، با یک مراسم رسمی افتتاح شد. در این مراسم وزیر خارجه آلمان و برخی چهره‌های سیاسی و انتشاراتی و ادبی آلمانی و خارجی سخن گفتند و بر نقش کتاب و ادبیات در مقابله با روندهای منفی در عرصه سیاسی و فرهنگی، از جمله برآمد راست‌گرایی افراطی و نژادپرستی و بیگانه‌ستیزی و نیز بر درگیرشدن هر چه بیشتر هنر و ادبیات با مسائل اجتماعی معاصر تأکید کردند.
اریک فاتلند، نویسنده نامدار نروژی از «ترس دیکتاتورها از واژه مکتوب» گفت و نویسنده هم‌میهن او کارل اووه کناوس‌گارد، حرفش این بود که «ادبیات نه به صورت ضربتی که تأثیری تدریجی و پایدار بر انسان‌ها به جا می‌گذارد». مدیر انجمن کتابفروشان آلمان هم فراخواند که نمایشگاه با دفاع از آزادی بیان به عرصه‌ای برای همبستگی با هنرمندان و نویسندگان در بند بدل شود.
طرفه این که چهار ناشر آلمانی که عمدتاً به کار نشر کتاب‌های متعلق به طیف‌های راستگرای افراطی و ناسیونالیست اشتغال دارند هم اجازه گذاشتن غرفه در نمایشگاه را پیدا کرده‌اند، برای امکان رودررو شدن با مردم و صاحب‌نظران منتقد و با امید بروز بحث‌های چالشی و روشنگرانه و افشاگرانه در برابر آنها. حرف مسئولان نمایشگاه این است که این‌ها هم به هر صورت طیفی از جامعه را نمایندگی می‌کنند و ایزوله‌سازی کامل آنها خطرناک‌تر از امکان‌دادن به آنها برای رویارویی و جدل با سایر بخش‌های جامعه است.
در همان روز افتتاح یکی از برنامه‌های نمایشگاه با عنوان «دیدار حقوقی فرانکفورت (Frankfurt Rights Meeting)» هم برگزار شد که بر وضعیت نشر و حق تألیف و وضعیت انتشار کتاب در دو کشور چین و چک متمرکز بود.
پادکست، چالش‌های اقلیمی و قطار
روزهای چهارشنبه و پنجشنبه درهای نمایشگاه بر روی اهل فن، نویسندگان و ناشران و مترجمان و … باز است و دو روز آخر، یعنی روزهای شنبه و یکشنبه نوبت عموم مردم است که به نمایشگاه بیایند. به طور متوسط سالانه ۲۸۰ هزار نفر از بیش از ۱۶۰ کشور از این نمایشگاه دیدار می‌کنند.
تا کنون نمایشگاه بر خلاف نمایشگاه کتاب تهران محلی برای خرید کتاب از سوی مردم و کتابخوانان نبود. حالا برای جلب بیشتر مردم و نیز برای توجه به درخواست ناشران، قرار است که از امسال روز شنبه (روز ماقبل آخر نمایشگاه) ناشران اجازه فروش کتاب هم داشته باشند.
یکی از حوزه‌های تمرکز نمایشگاه امسال رابطه کتاب و فناوری‌های نوین است. پس از کتاب‌های گویا، عرصه جدید، بهره‌گیری جهان نشر از استریمینگ است، عرصه‌ای که در آن می‌توان با استفاده از پرتال و اپلیکیشن و با تکیه بر تلاتفرم‌های ویدئویی و صوتی به عرضه کتاب یا معرفی و تبلیغ ان دست زد. به خصوص توجه ویژه‌ای به پادکست شده است. در سالن بزرگی به مساحت ۶۰۰ متر مربع با نام «آئودیوی فرانکفورت» نمایندگان و صاحبان پلاتفرم‌های استریمینگ و تهیه‌کنندگان خلاق پادکست از سراسر جهان به ارائه یافته‌های خود می‌پردازند.
در نمایشگاه امسال هفت هزار و ۴۵۰ ناشر از ۱۰۴ کشور جهان حضور دارند که یک افزایش ۱۵۰ موردی را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد.
ورای برآمد پوپولیسم و ملی‌گرایی افراطی و بیگانه‌ستیزی، مسئله محیط زیست و چالش‌های اقلیمی هم در مرکز توجه نمایشگاه است. امسال نویسندگان و ناشران بریتانیایی و نروژی نه با هواپیما که با قطار به نمایشگاه آمده‌اند و بخش عمده‌ای از برق نمایشگاه هم از انرژی تجدیدپذیر تأمین می‌شود. یکی از روزهای نمایشگاه هم به میزگردی با عنوان «آیا فرهنگ ورای طبیعت قرار دارد»، درباره مسائل اقلیمی اختصاص یافته است.
در جستجوی یافتن پاسخ برای سؤال‌ها و دغدغه‌ها
آلمان در حالی به استقبال نمایشگاه کتاب فرانکفورت می‌رود که وضعیت فروش کتاب در سال جاری مثبت‌تر از سال گذشته است. در حالی که در سه ماه اول سال گذشته فروش کتاب ۱.۱ درصد کاهش یافته بود و این افت روندی عمومی و شتاب‌گیر تلقی می‌شد، در مدت مشابه امسال رشدی ۲.۵ درصدی داشته است، رشدی که عمدتاً به کتاب‌های موضوعی برمی‌گردد و نشان‌دهنده آن است که در دوران شناورشدن ارزش‌ها و مبانی سیاسی، اجتماعی، هویتی و اقتصادی انسان‌ها بیش از پیش در جستجوی یافتن اطلاعات و پاسخ‌هایی برای سوال‌های خویش در این زمینه‌ها هستند.
به لحاظ عرضه کتاب، به گفته یورگن بوس، مدیر نمایشگاه کتاب فرانکفورت، کتابفروشی‌هایی که صاحبانشان به بازنشستگی می‌رسند کمتر کسی را برای واگذارکردن پیدا می‌کنند، روند هم روند موفقیت کتابفروشیهای کوچک و متوسط است و به نظر می‌رسد که روز به روز وضعیت کتابفروشیهای بسیار بزرگ و بزرگ نامساعدتر می‌شود. به عبارتی، در دوران سهولت یافتن خرید کتاب از طریق مؤسساتی مانند آمازون و انتشاراتی‌های بزرگ، عمدتاً آن کتابفروشیهای متوسط و کوچکی که بتوانند با تماس تنگاتنگ‌تر با خریدار و ارائه خدمات مشورتی فشرده و مداوم به او و نیز فراهم‌سازی مجال کتابخوانی و بحث میان خوانندگان کتاب و نویسندگان مشتریان را به خود وفادار نگه‌دارند بیشتر و راحت‌تر قادر به ادامه حیات هستند.
مهمان ویژه امسال نمایشگاه ادبیات کشور نروژ است. این کشور حضور ادبیات و نمایندگان آن را صرفاً به دوره نمایشگاه محدود نکرده و از ماه‌ها پیش در نویسندگان و چهره‌های هنری و فرهنگی نروژ با آثار خود در موزه‌ها و سالن‌های عمومی شهرهای مختلف آلمان حضور دارند. ناشران نروژ هم در برخی از شهرهای این کشور نمایشگاهی ویژه برای ناشران و آثار معاصر آلمانی ترتیب داده‌اند.
بنا بر آمارها ۸۸ درصد مردم نروژ در سال دستکم یک کتاب می‌خوانند. شب‌های دراز و زمستان‌های سرد فرصت مغتنمی برای کتابخوانی است. ولی حمایتی از نشر کتاب و تشویق به مطالعه می‌شود همه سهمی کمی در این ماجرا ندارد.
نروژ و عوامل مساعد برای مطالعه و ارتقای نشر
نروژ با ۵ میلیون جمعیت ۴۳۸ ناشر دارد و ۵۵۰ کتابفروشی. سالانه ۵ هزار عنوان کتاب در نروژ منتشر می‌شود که بین ۶۰ تا ۷۰ درصد آن آثار داخلی و غیرترجمه‌ای هستند. کتابخانه ملی نروژ از نقاط و میعادگاه‌های مهم کشور است و همان جایگاهی را دارد که روزی تئاتر ملی کشور داشته و هنوز هم کم و بیش دارد. قرارداشتن تئاتر ملی در برابر پارلمان کشور هم بی‌مسما نبود. در کشور نمایشنامه‌نویس نامداری همچون هنریک ایبسن، عقیده این بود که ارتقای دانش اجتماعی و هنری و سیاسی جامعه ارزش و تاثیری کمتر از بحث‌های پارلمان ندارد.
نظام حمایتی مؤثر از انتشار کتاب سهم عمده‌ای در ارتقای ادبیات و پویایی نشر دارد. این نظام که از دهه ۱۹۶۰، یعنی قبل از استخراج نفت در نروژ و افزایش ثروت این کشور جاری و ساری شده مبتنی بر تعهد دولت به خرید دستکم ۷۰۰ نسخه از ۶۰۰ عنوان برگزیده از کتاب‌های منتشره در هر سال است، اقدامی که حداقل‌های مالی را برای ادامه‌کاری انتشاراتی‌ها و ریسک آنها در انتشار آثار نویسندگان جوان یا تداوم انتشار آثار خوب نویسندگانی که کتاب‌های اولشان با استقبال شایانی روبه‌رو نشده فراهم می‌کند.
خود انتخاب ۶۰۰ عنوان از میان عنوان‌های منتشرشده هم کمکی است برای ایجاد رقابت در زمینه تولید کیفیت، کیفیتی که با کمک دولت به ترجمه گسترده آثار نروژی در جهان خارج راه برده و حالا در کنار نفت و ماهی، کتاب هم از اقلام اصلی صادراتی نروژ است. برای مثال سالانه ده‌ها کتاب از نروژ به زبان آلمانی ترجمه می‌شود و به طور ویژه برای نمایشگاه هم نزدیک به ۳۰۰ اثر نروژی ترجمه شده‌اند، این در حالی است که سالانه از آثار منتشرشده در آلمان ۲۰ اثر به نروژی منتشر می‌شود. ارائه بورس‌های متفاوت به نویسندگان خلاق و صاحب قریحه هم از دیگر اقدامات حمایتی دولت است. عدم وجود ارزش افزوده (مالیات غیرمستقیم) بر فروش کتاب هم کمک بزرگی به ناشران و مناسب‌بودن بهای کتاب است.
ابتکار در ایجاد کتابخانه‌هایی که صرفاً محیط‌هایی سرد برای مطالعه نباشند و بچه‌ها و نوجوان‌ها را با تلفیقی از بازی و سرگرمی و مطالعه جلب کنند نیز مولفه‌ای دیگر در موفقیت نروژ در زمینه نشر و مطالعه مردم است.
نروژ حضور اختصاصی خود در نمایشگاه امسال فرانکفورت را زیر عنوان «رویا در ما» تدارک دیده است، اشاره‌ای به شعری فراگیر از شاعر معروف نروژ اولاف هاوگ، با این مضمون که زندگی خوب، میرا و دستخوش نوسان است و ننگ و عاری هم نیست که انسان ضعفی از خود نشان دهد، اصل این است که جوهر انسانی خود را حفظ کند.
حبیب حسینی‌فرد
رادیو فردا
