انتخابات عراق و چالش های پیش رو
انتخابات عراق؛ آزمونی سرنوشت‌ساز برای حفظ نفوذ حکومت ایران
با نزدیک شدن به انتخابات پارلمانی عراق در ۱۱ نوامبر، جمهوری اسلامی تلاش می‌کند تا آخرین پایگاه پایدار نفوذ خود در منطقه را حفظ کند. دویچە ولە فارسی در این زمینە با کارشناسان گفت‌وگو کردە است.
انتخابات پارلمانی عراق نخستین رویداد انتخاباتی پس از چهار سال، در شرایطی برگزار می‌شود که کشور با چالش‌های اقتصادی، امنیتی و تنش‌های منطقه‌ای دست و پنجه نرم می‌کند. برای ایران این انتخابات بیش از هر دوره پیشین اهمیت دارد. زیرا عراق به عنوان یکی از معدود کشورهای با اکثریت شیعه در خاورمیانه، نقش حیاتی در حفظ و گسترش نفوذ تهران ایفا می‌کند.
این انتخابات که بیش از ۲۱ میلیون رأی‌دهنده واجد شرایط برای انتخاب ۳۲۹ نماینده پارلمان در آن شرکت خواهند کرد، می‌تواند تعادل قدرت میان تهران و واشنگتن را در بغداد تغییر دهد.
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که احزاب شیعی نزدیک به حکومت ایران موقعیت قوی برای گسترش نفوذ خود داشته باشند، هرچند انشعابات داخلی و فشارهای خارجی می‌تواند این روند را مختل کند.
دویچه وله در این باره با دو کارشناس گفتگو کرده است؛ کمال چومانی، پژوهشگر و تحلیلگر سیاسی عراق و خاورمیانه و بهنام زارعی، تحلیلگر مسائل سیاسی.
کمال چومانی تأکید می‌کند که “پس از هفتم اکتبر، وضعیت ژئوپلیتیکی منطقه تغییر کرد و ایران آن قدرتی را از دست داد که از طریق نیروهای غیردولتی و سپاه قدس اعمال می‌کرد.
زارعی نیز می‌گوید: «اهمیت این انتخابات برای جمهوری اسلامی ایران در حفظ و تداوم نفوذ استراتژیک منطقه‌ای آن، از جنبه‌های حیاتی برخوردار است؛ زیرا عراق، به عنوان آخرین کانون پایدار نفوذ تهران در خاورمیانه، جایگاه ویژه‌ای یافته است.»
وی توضیح می‌دهد که تهران در پی تداوم ائتلاف “چارچوب هماهنگی” و ابقای محمد شیاع السودانی در مقام نخست‌وزیری است تا چارچوب قدرت در بغداد را در راستای منافع خود حفظ کند.
تلاش‌های ایران برای ایجاد اتحادهای فراحزبی و چالش‌های پیش‌رو
ایران برای تقویت موقعیت خود، اتحادهایی با برخی نیروهای کردی، سنی و بخشی از شیعیان ایجاد کرده تا دولت آینده را شکل دهد. به گفته چومانی، “اگر این دولت تشکیل شود، آمریکا ناچار خواهد بود با آن تعامل کند و به اراده مردم عراق احترام بگذارد.”
وی همچنین تأکید می‌کند: «این انتخابات برای ایران از همه انتخابات‌های پیشین مهم‌تر است؛ زیرا از یک سو می‌تواند موقعیت ایران با حفظ دولت همپیمان در بغداد در منطقه را تقویت کند و از سوی دیگر، نیروهای غیردولتی داخل عراق به ویژه شبه‌نظامیان شیعە را در دولت جدید به موقعیت قوی برساند. »
با این حال فشارهای ایالات متحده از جمله تحریم افراد متهم به کمک به تهران برای دور زدن تحریم‌ها، حضور ۲۵۰۰ نیروی نظامی آمریکایی در چارچوب ائتلاف ضد داعش و تلاش برای کاهش نفوذ ایران، چالش‌های جدی ایجاد کرده است.
بیشتر بخوانید:انتقاد عراق از تحریم آمریکا علیه شرکت وابسته به حشد الشعبی
زارعی اشاره می‌کند که ابزارهای اعمال نفوذ تهران شامل “شبکه‌های حزبی شیعی، گروه‌های مسلح وابسته و اهرم‌های اقتصادی نظیر تجارت دوجانبه و همکاری‌های انرژی” می‌شود.
السودانی که از خاستگاه سیاسی نزدیک به ایران برخوردار است، در عمل به دنبال توازن میان تهران و واشنگتن است. وی برای تحکیم قدرت خود، به روابط اقتصادی و امنیتی با ایالات متحده نیاز دارد. اما همزمان می‌داند که برای کسب مجدد نخست‌وزیری، همکاری با گروه‌های شیعی همسو با ایران ضروری است. نمونه‌هایی مانند تعلیق صادرات نفت شرکت لوک‌اویل روسیه در پی تحریم‌های غربی و تأکید بر خلع سلاح شبه‌نظامیان به شرط خروج نیروهای آمریکایی، نشان‌دهنده رویکرد عملگرایانه او است.
رقابت نسل‌ها در سیاست عراق و نقش فرقه‌ای
به گفتە چومانی در داخل عراق دینامیک سیاسی با رقابت میان نسل قدیمی سیاستمداران شیعه مانند نوری المالکی، هادی العامری و عمار الحکیم و نسل جدید مانند السودانی جریان دارد.
چومانی می‌گوید: «تا سال ۲۰۱۹ و با اعتراضات اکتبر، سیاست عراق وارد مرحله جدیدی شد و اکنون رقابت بین دو نسل در احزاب سیاسی، به ویژه احزاب شیعی جریان دارد.”
وی توضیح می‌دهد که السودانی “مرزهایی برای ایران تعیین می‌کند، خود را به آمریکا نزدیک می‌سازد و تلاش می‌کند تا در میان جریان‌های نوین عراقی جایگاهی پیدا کند”، اما “ایران تنها در صورتی به او اجازه می‌دهد که استراتژی‌های ایران در عراق را بپذیرد.”
اعتراضات اکتبر ۲۰۱۹ عراق، که به عنوان جنبش تشرین یا انقلاب اکتبر نیز شناخته می‌شود، عمدتاً در اعتراض به فساد گسترده، نفوذ ایران در عراق، بیکاری بالا، خدمات عمومی ضعیف و ناکارآمدی دولت بود.
بیشتر بخوانید:هشدار آمریکا به عراق درباره مداخله شبه‌نظامیان خارج از حکومت
از منظر فرقه‌ای عراق به عنوان کشوری با اکثریت شیعه، برای ایران اهمیت ایدئولوژیک دارد. چومانی تأکید می‌کند که “برای شیعیان عراق، این اولین بار در تاریخ دولت مدرن است که قدرت کافی برای تشکیل دولت دارند”، اما “بدون پشتیبانی ایران، نمی‌توانند حکومت را حفظ کنند؛ چرا که جهان سنی عرب، به ویژه کشورهای خلیج فارس، عربستان سعودی و ترکیه نمی‌خواهند نیروهای شیعی در عراق حاکم شوند.”
در اقلیم کردستان نیز، رقابت میان حزب دموکرات کردستان (نزدیک به ترکیه) و اتحادیه میهنی کردستان (نزدیک به ایران) ادامه دارد.
چومانی می‌گوید: «اتحادیه میهنی بسیار تلاش می‌کند تا به ایران نزدیک شود؛ نه به دلیل نزدیکی سیاسی یا ایدئولوژیک، بلکه چون بدون حمایت ایران، نمی‌تواند در برابر حزب دمکرات کردستان و ترکیه دوام بیاورد.»
تحریم انتخابات توسط چهره‌هایی مانند مقتدی صدر، که آن را “ناقص و تحت تأثیر منافع فرقه‌ای، قومی و حزبی” توصیف کرده، می‌تواند مشارکت را به پایین‌ترین سطح از سال ۲۰۰۳ برساند. نظرسنجی‌ها السودانی را با ۱۶.۷ درصد پیشتاز نشان می‌دهند، اما احزاب مورد حمایت ایران همچنان موقعیت قوی دارند.
زمینه تاریخی؛ از تحولات ۲۰۰۳ تا تغییرات پس از هفتم اکتبر
انتخابات کنونی عراق ریشه در تحولات پس از حمله آمریکا در ۲۰۰۳ دارد، زمانی که شیعیان برای نخستین بار قدرت را به دست گرفتند و عراق به صحنه تعادل ظریف میان ایران و آمریکا تبدیل شد. تهران از طریق سپاه قدس و گروه‌های نیابتی مانند حزب‌الله لبنان، حماس و حوثی‌های یمن نفوذ خود را گسترش داد، اما پس از حوادث هفتم اکتبر، این نیروها خسارات سنگینی متحمل شدند. ایران متحد کلیدی خود، بشار اسد در سوریه را از دست داد و خود نیز درگیر جنگ ١٢ روزه با اسرائیل شد.
در عراق، پارلمان فعلی تحت کنترل چارچوب هماهنگی شیعیان نزدیک به ایران است که السودانی را در ۲۰۲۲ به قدرت رساند. اعتراضات اکتبر در ۲۰۱۹ سیاست را تغییر داد و نسل جدیدی از سیاستمداران را معرفی کرد. سیستم سکتاریستی با تقسیم قدرت میان شیعیان (نخست‌وزیری)، کُردها (ریاست‌جمهوری) و سنی‌ها (ریاست پارلمان) همچنان نفوذ خارجی را تسهیل می‌کند، اما کاندیداهای جوان تلاش می‌کنند این ساختار را چالش بکشد.
نماینده ویژه آمریکا در امور عراق، مارک ساویا تأکید کرده که منافع عراق به “عراقی کاملاً مستقل، آزاد از دخالت‌های بدخواهانه خارجی – شامل ایران و پروکسی‌هایش” وابسته است. با این وجود کارشناسان معتقدند که نتایج انتخابات می‌تواند نفوذ ایران را حفظ یا حتی تقویت کند، هرچند جریان‌های نوین عراقی و فشارهای بین‌المللی چالش‌هایی ایجاد خواهند کرد.
امید برین
دویچه وله
درباره انتخابات ۲۰۲۵ عراق چه می‌دانیم؟
عراق در آستانه برگزاری ششمین انتخابات پارلمانی خود از زمان حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳ است که به سرنگونی رژیم صدام حسین انجامید.
در این انتخابات که قرار است سه شنبه ۱۱ نوامبر برگزار شود، ۳۲۹ عضو مجلس نمایندگان عراق انتخاب خواهند شد.
با وجود حضور بیش از ۷۷۰۰ نامزد، میلیون‌ها عراقی هنوز به روند سیاسی کشور اعتماد ندارند؛ روندی که بسیاری آن را ادامه همان نظام تقسیم قدرت قومی-فرقه‌ای می‌دانند.
فعالیت‌های انتخاباتی از ۳ اکتبر به‌طور رسمی و زیر نظر کمیسیون مستقل عالی انتخابات آغاز شد.
این انتخابات در حالی برگزار می‌شود که مقتدی صدر، روحانی پرنفوذ شیعه، آن را تحریم کرده است؛ جنبش او در انتخابات سال ۲۰۲۱ بیشترین کرسی‌ها را به دست آورد، اما در اعتراض به بن‌بست سیاسی از پارلمان کناره‌گیری کرد.
نامزدها چه کسانی هستند و چند نفر می‌توانند رای بدهند؟
کمیسیون مستقل عالی انتخابات ۷۷۶۸ نامزد، شامل ۲۲۴۸ زن و ۵۵۲۰ مرد را برای رقابت بر سر ۳۲۹ کرسی مجلس تایید کرده است.
نزدیک به ۸۰۰ نفر از فهرست نامزدها کنار گذاشته شدند؛ از جمله حدود ۳۹۰ نفر بر اساس قانون پاک‌سازی بعثی‌ها، ۱۸۰ نفر به دلایل کیفری و بیش از ۲۰۰ نفر به دلیل نداشتن شرایط لازم برای نامزدی.
حدود ۸۰ نامزدی که در ابتدا رد صلاحیت شده بودند، پس از رفع اتهامات دوباره به فهرست نامزدها بازگشتند.
بر اساس اعلام کمیسیون، ۲۱/۴ میلیون عراقی دارای کارت بیومتریک مخصوص رای‌دهندگان واجد شرایط شرکت در رای‌گیری هستند، هرچند حدود ۳۰ میلیون شهروند بالای ۱۸ سال از نظر قانونی حق رای دارند.
به این ترتیب، حدود ۷ میلیون شهروند عراقی به دلیل نداشتن کارت بیومتریک مخصوص رای دادن از شرکت در انتخابات محروم خواهند ماند.
پیش‌بینی می‌شود حدود ۲۰ میلیون شهروند در انتخابات سراسری رای دهند و ۱/۳ میلیون نفر نیز در گروه رای‌دهندگان ویژه باشند که شامل نیروهای امنیتی و آوارگان داخلی می‌شوند.
نامزدها در قالب ۳۱ ائتلاف، ۳۸ حزب و ۷۵ فهرست مستقل رقابت می‌کنند و رای‌گیری در ۸۷۰۰ مرکز اخذ رای برگزار می‌شود.
کدام نیروهای سیاسی در این رقابت حضور دارند؟
محمد شیاع سودانی، نخست‌وزیر عراق، با ائتلاف تازه تاسیس «بازسازی و توسعه» (ائتلاف الاعمار والتنمیه) در انتخابات شرکت می‌کند؛ ائتلافی که بلوک الوطنیه به رهبری نخست‌وزیر پیشین ایاد علاوی و ائتلاف القرار را در بر می‌گیرد؛ ائتلافی که در ماه آوریل به ابتکار فالح فیاض، رئیس حشد شعبی (نیروهای بسیج مردمی) با اکثریت شیعه، تشکیل شد.
در میان نیروهای مهم شیعه، ائتلاف دولت قانون به رهبری نوری مالکی، مجلس اعلای اسلامی، جریان حکمت ملی به رهبری عمار حکیم و سازمان بدر به رهبری هادی عامری قرار دارند؛ سازمانی که از قدیمی‌ترین گروه‌های مسلح به شمار می‌رود و در ایران برای مبارزه با صدام تشکیل شد.
چندین گروه مسلح مورد حمایت ایران نیز که به‌طور جمعی با نام مقاومت اسلامی در عراق شناخته می‌شوند، نامزدهای خود را به میدان فرستاده‌اند.
از جمله این گروه‌ها می‌توان به کتائب حزب‌الله، عصائب اهل الحق، کتائب سیدالشهدا، کتائب امام علی، کتائب جندالامام و انصارالله الاوفیا اشاره کرد؛ بسیاری از این گروه‌ها از سوی ایالات متحده در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار گرفته‌اند.
در میان جریان‌های سنی، چهره‌های شاخصی چون محمد حلبوسی با حزب تقدم، مثنی سامرائی با ائتلاف عزم، خمیس خنجر با حزب السیاده (حاکمیت) و اسامه نجیفی، رئیس پیشین پارلمان، با ائتلاف متحدون رقابت می‌کنند.
در میان احزاب کرد، دو رقیب سنتی و دیرینه یعنی حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان به رهبری بافل طالبانی حضور دارند؛ در کنار آن‌ها، جنبش نسل نوین و چند حزب کوچک‌تر کرد نیز در انتخابات شرکت می‌کنند.
چه کسانی انتخابات را تحریم کرده‌اند؟
مقتدی صدر، روحانی پرنفوذ شیعه، برجسته‌ترین چهره‌ای است که در اواخر مارس با اشاره به «فساد گسترده سیاسی و اقتصادی» اعلام کرد انتخابات را تحریم می‌کند.
با وجود آنکه جناح مقتدی صدر در انتخابات سال ۲۰۲۱ بیشترین کرسی‌ها را به دست آورد، او در ژوئن ۲۰۲۲ به‌دنبال بن‌بست سیاسی از عرصه سیاست کناره‌گیری کرد و از ۷۲ نماینده خود خواست از پارلمان استعفا دهند.
صدر از هوادارانش خواست ۷۸ نامزد وابسته به جریان صدر را که از فرمان او سرپیچی کرده و در انتخابات شرکت کرده‌اند، تحریم کنند و آن‌ها را به «هم‌پیمانی با بلوک‌های فاسدی که تنها به دنبال پول و قدرت‌اند و در برابر طرح اصلاحات ایستاده‌اند» متهم کرد.
ائتلاف نصر به رهبری حیدر عبادی، نخست‌وزیر پیشین، نیز به‌دلیل آنچه نفوذ پول در روند انتخابات و نبود سازوکارهای لازم برای جلوگیری از سوء‌استفاده مالی خوانده، از رقابت کنار رفت؛ با این حال، همچنان بخشی از ائتلاف نیروهای دولت ملی، باقی مانده و احتمال دارد از برخی نامزدهای مشخص حمایت کند.
علاء رکابی، رهبر جنبش امتداد که از دل اعتراضات مردمی اکتبر ۲۰۱۹ برخاست و حامیانش آن را انقلاب تشرین می‌نامند، نیز به‌دلیل ناتوانی پارلمان در شناسایی عاملان کشتار معترضان سال ۲۰۱۹ از رقابت‌های انتخاباتی کناره‌گیری کرد.
نحوه تخصیص کرسی‌ها چگونه است؟
طبق سومین اصلاحیه قانون انتخابات شماره ۱۲ سال ۲۰۱۸ که در مارس ۲۰۲۳ تصویب شد، هر یک از ۱۸ استان عراق به‌عنوان یک حوزه انتخابیه واحد در نظر گرفته شده است.
توزیع کرسی‌های پارلمان بر اساس نظام نمایندگی نسبی و با استفاده از روش «سنت-لاگه ۱.۷» انجام می‌شود.
در هر استان، مجموع آرا بر تعداد کرسی‌های موجود تقسیم می‌شود تا تعداد رای لازم برای به‌دست‌آوردن هر کرسی مشخص شود.
در گام بعد، کرسی‌ها بر اساس سهم هر فهرست از آرای معتبر توزیع می‌شوند و در هر فهرست به نامزدهایی اختصاص می‌یابند که بیشترین رای فردی را کسب کرده‌اند.
هدف از این نظام، تضمین توزیع متناسب‌تر کرسی‌ها با میزان آرای رای‌دهندگان است، اما منتقدان می‌گویند در عمل همچنان به سود احزاب و بلوک‌های قدیمی‌تر و تثبیت‌شده تمام می‌شود.
سهمیه‌ها چگونه اعمال می‌شوند؟
طبق قانون، زنان باید حداقل ۲۵ درصد از کرسی‌های پارلمان را در اختیار داشته باشند.
اگر این حد نصاب از طریق پیروزی مستقیم زنان تامین نشود، کرسی‌های باقی‌مانده به زنانی اختصاص می‌یابد که در فهرست‌های شکست‌خورده بیشترین رای را کسب کرده‌اند، تا سهمیه قانونی در هر استان کامل شود.
افزون بر این، ۹ کرسی ویژه برای اقلیت‌ها اختصاص یافته است: پنج کرسی برای مسیحیان و یک کرسی برای هر یک از صابئین مندایی، ایزدی‌ها، شبک‌ها و کردهای فیلی.
اما گروه‌های اقلیت معتقدند نظام سهمیه‌ای در عمل به سود احزاب بزرگ تمام می‌شود، زیرا هر رای‌دهنده، بدون توجه به قومیت یا مذهب خود، می‌تواند به نامزدهای سهمیه‌ای رای دهد و همین امر به احزاب قدرتمند امکان می‌دهد رای‌دهندگانشان را برای حمایت از افراد خاص بسیج کنند.
به‌عنوان نمونه، در انتخابات ۲۰۲۱ هر پنج کرسی سهمیه‌ای مسیحیان به نامزدهای جنبش «بابل» رسید؛ جنبشی که به شاخه‌ای مسیحی از نیروهای حشد شعبی وابسته است.
رهبری جنبش «بابل» بر عهده رایان کلدانی است که نامش به‌دلیل نقض حقوق بشر در فهرست تحریم‌های ایالات متحده قرار دارد.
نتایج چگونه تایید می‌شوند؟
کمیسیون مستقل عالی انتخابات مقرر کرده است که ۲۴ ساعت پیش از روز رای‌گیری، تمامی فعالیت‌های تبلیغاتی متوقف شود.
به‌طور معمول، نتایج اولیه تا ۲۴ ساعت پس از پایان رای‌گیری اعلام می‌شود و پس از شمارش دستی و الکترونیکی آرا و رسیدگی به شکایات و اعتراض‌ها، نتایج نهایی منتشر خواهد شد.
در صورتی که اختلاف میان شمارش دستی و الکترونیکی بیش از ۵ درصد باشد، تمام حوزه رای‌گیری به‌طور کامل و دستی بازشماری خواهد شد.
شکایات باید حداکثر تا ۷۲ ساعت پس از اعلام نتایج ثبت شوند.
احکام قضایی مربوط به اعتراض‌ها باید حداکثر ظرف ۱۰ روز صادر شوند.
در نهایت، نتایج نهایی برای تایید رسمی به دیوان عالی ارسال می‌شود.
پس از اعلام نتایج چه اتفاقی می‌افتد؟
پس از تایید رسمی نتایج از سوی دیوان عالی فدرال، رئیس‌جمهور موظف است ظرف ۱۵ روز پارلمان جدید را برای برگزاری نخستین نشست فرا بخواند.
در نخستین نشست پارلمان که به ریاست مسن‌ترین عضو برگزار می‌شود، نمایندگان با رای اکثریت مطلق رئیس مجلس و دو معاون او را انتخاب می‌کنند.
بر اساس ماده ۵۶ قانون اساسی که دوره قانون‌گذاری را چهار ساله و از زمان نخستین نشست پارلمان محاسبه می‌کند، دوره کنونی مجلس نمایندگان در ۸ ژانویه ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد.
تشکیل دولت چگونه انجام می‌شود؟
پارلمان جدید باید ظرف ۳۰ روز پس از نخستین نشست خود، رئیس‌جمهور جدید را با رای دو سوم اعضا انتخاب کند.
رئیس‌جمهور جدید باید ظرف ۱۵ روز پس از انتخاب، نامزد بزرگ‌ترین بلوک پارلمانی را مامور تشکیل دولت و شورای وزیران کند.
نخست‌وزیر مامور تشکیل دولت، باید ظرف ۳۰ روز اعضای شورای وزیران را معرفی کند.
نخست‌وزیر منتخب، فهرست وزرا و برنامه کاری کابینه را برای کسب رای اعتماد به مجلس نمایندگان ارائه می‌دهد.
رای اعتماد زمانی تایید می‌شود که برنامه دولت و تک‌تک وزیران با رای اکثریت مطلق نمایندگان به تصویب برسند.
در صورت ناتوانی نخست‌وزیر مامور در تشکیل کابینه در مهلت مقرر، رئیس‌جمهور موظف است ظرف ۱۵ روز نامزد دیگری را برای این سمت معرفی کند.
از سال ۲۰۰۳ به این سو، عراق عملاً بر پایه یک نظام تقسیم قدرت میان سه گروه اصلی سیاسی اداره می‌شود؛ رئیس‌جمهور از کردها، نخست‌وزیر از میان اعراب شیعه و رئیس پارلمان از میان اعراب سنی برگزیده می‌شود.
به‌طور سنتی، دو معاون رئیس پارلمان یکی از کردها و دیگری از عرب‌های شیعه انتخاب می‌شوند و وزارت‌خانه‌ها و مقام‌های عالی دولتی و استانی نیز بر پایه همین الگوی تقسیم قدرت میان گروه‌ها توزیع می‌شوند.
بی‌بی‌سی
