جمهوری ترکیه از بدو تاسیس تا کنون شاهد چهار مداخله نظامی در سیاست کشور و به عبارت دیگر چهار کودتا بوده که دو مورد تنها به تغییر دولت منجر شده و نظامیان حکومت را قبضه نکرده‌اند.
تمام این کودتاها پی‌آمدهای نامطلوبی داشته و زندگی بسیاری را بر هم زده است. ولی هیچ کدام آنها را نمی‌توان با آنچه در شب ۱۵ ژوئیه شاهد آن بودیم مقایسه کرد.
آیا ما انتظار یک چنین تلاشی را برای کودتا داشتیم؟ نه. حتی اگر چه صحبت‌هایی در مورد ناخرسندی نظامیان رده متوسط ارتش از سیاست های غیرلیبرال رجب طیب اردوغان، به گوش می رسید، به عقیده بسیاری کودتا بسیار غیرمحتمل بود.
چند دلیل برای این نتیجه گیری وجود دارد.
اول این که از زمانی که دوره دوم زمامداری حزب حاکم عدالت و توسعه شروع شد، محدود کردن حضور نظامیان در سیاست یکی از قول های اصلی این حزب بود.
در سال ۲۰۰۷، ژنرال یاشار بویوکانیت، که در آن موقع رئیس ستاد نیروهای مسلح بود با ریاست جمهوری عبدالله گل، که یکی از مؤسسان حزب عدالت و توسعه و متحد دیرینه آقای اردوغان بود، مخالفت کرد.
حزب عدالت و توسعه و پارلمان ترکیه به مداخله ژنرال بویوکانیت، وقعی نگذاشتند و عبدالله گل به هر حال انتخاب شد.
ولی تلاش ژنرال بویوکانیت، برای نقش داشتن در امور دولت نشان دهنده مناقشه بین حزب عدالت و توسعه و ارتش بود و سبب افزایش حمایت از حزب حاکم شد.
یک ماه پس از مداخله ژنرال بویوکانیت، تحقیقات قضایی بلندمدت و پر سر و صدا درباره سازمان ارگنکون، شروع شد. از نظر پارلمان ترکیه، ارگنکون، یک سازمان تروریستی متشکل از ملی گرایان سکولار بود که به صورت “دولت سایه یا دولت موازی” در داخل نظام سیاسی کشور قرار گرفته بود.
گفته شده بود که آنها برای برکنار کردن دولت، برنامه های تروریستی و بمبگذاری را طراحی می کنند و از ده ها سال قبل در صحنه سیاست ترکیه نفوذ داشته اند.
ژنرال ایلکر باشبوغ، فرمانده سابق نیروهای مسلح از جمله این افراد بود.
در سال ۲۰۱۰، رسیدگی به یک پرونده جنجالی دیگر موسوم به عملیات پتک، شروع شد که منجر به زندانی شدن ۳۰۰ نفر از مقامات ارتشی گردید.
جرم آنان توطئه برای کودتا در سال ۲۰۰۳ علیه دولت حزب حاکم عدالت و توسعه بود ولی معلوم شد که بیشتر شواهد و مدارک جعلی بوده است.
اکنون اذعان شده که این محاکمه ها را طرفدارانی که فتح الله گولن در ارتش، سازمانهای اطلاعاتی، پلیس و قوه قضاییه داشت، برنامه ریزی کرده بودند. فتح الله گولن، یک روحانی بانفوذ اسلامی ترکیه است که از سال ۱۹۹۹ در پنسیلوانیای آمریکا در تبعید زندگی می کند.
حزب عدالت و توسعه، برای حذف نهادهای سکولار در دولت و ارتش به جنبش فتح الله گولن احتیاج داشت.
منتفی شدن محاکمه ها سبب شد که ارتش به حاشیه رانده شود و پس از آن حزب عدالت و توسعه و جنبش آقای گولن برای کنترل کشور به یک جنگ قدرت کشانده شدند.
حضور جنبش گولن در ساختار دولتی ترکیه ریشه های عمیق و نشانه های بارزی دارد.
آقای اردوغان قول داده بود که کشور را از آنچه یک “دولت موازی تروریست” می‌خواند پاکسازی کند و در راستای این تصمیم به بازداشت افراد و تعقیب کسانی که مظنون به همکاری با جنبش گولن بودند، رو آورد.
با توجه به این که مقامات بلند پایه از آقای اردوغان حمایت می کردند وی هنوز کنترل اوضاع را در دست داشت.
Image copyrightREUTERS
چنین به نظر می رسد که تلاش برای کودتای ۱۵ ژوئیه، عمدتا توسط پرسنل ژاندارمری و نیروی هوایی صورت گرفته باشد.
بخش های کلیدی نظامی، کودتای نافرجام را به شدت محکوم کردند. بر اساس گزارش‌ها کودتاچیان فرمانده نیروهای مسلح و دو ژنرال نیروی دریایی را به گروگان گرفته بودند.
در مورد این که چه کسی در این کودتای نافرجام دست داشته، اظهار نظرهای متعددی شده است.
بنا بر یک تئوری، این برنامه ای بوده که شخص آقای اردوغان برای کسب قدرت بیشتر، به اجرا در آورده، ولی منطقا می توان گفت گسترش عملیات فراتر از آن رفته که بتوان گفت عمدا و به قصد تقویت آقای اردوغان صورت گرفته است.
طبق فرضیه دیگری که جنبش کرد با آن موافق است کمالیست ها یعنی طرفداران سکولار مصطفی آتاتورک بنیانگذار ترکیه مدرن در ارتش، پیروان فتح الله گل را ترغیب به اقدام به کودتا کرده بودند. آنها واقف بودند که این کودتا شکست خواهد خورد و منجر به پاکسازی ارتش از طرفداران فتح الله گولن، خواهد شد. چیزی که آنان مدتها در انتظارش بودند.
نظریه دیگر متعلق به یک منبع پلیس است که می گوید دولت در نظر داشت مقامات ارتشی طرفدار آقای گولن را در تاریخ ۱۶ ژوئیه بازداشت کند. به گفته این منبع هنگامی که طراحان کودتا از این موضوع باخبر شدند، پیشدستی کردند و کودتا را زودتر از تاریخی که در نظر داشتند به راه انداختند. بی نظمی و آشفتگی کودتای نافرجام نیز به همین دلیل بوده.
آقای اردوغان و وزیران کابینه اش نهضت آقای گولن را مسبب این تلاش نافرجام معرفی می کنند و می گویند این تلاش، نفس آخر این گروه بوده.
ممکن است اظهارات آقای اردوغان صحیح باشد ولی سؤال های زیادی بی جواب می ماند.
سوال‌های بدون جواب
اول این که توسل به خشونت- تا چه رسد به راه انداختن یک کودتا- روال کار معمول جنبش گولن نیست.
همانطور که در مورد پرونده های ارگنکون و پتک و نیز در جریان از هم پاشیدن اولین دوره مذاکرات صلح با کردها ( مذاکرات اسلو) مشاهده کردیم، این جنبش به روش‌هایی مانند استراق سمع تلفنی، جعل شواهد و مدارک و تلاش برای بدنام کردن مخالفان متوسل می شود.
دوم این که بیانیه ای که سران نظامی کودتاچیان تهیه کرده و تلویزیون رسمی دولتی را در جریان تلاش برای کودتا، ناچار به پخش آن کردند، شباهت بسیار زیادی به سخنرانی معروف مصطفی کمال آتاتورک خطاب به “ترک‌های جوان” داشت.
کودتاچیان همچنین خودشان را “صلح در شورای خانه” می نامیدند که از شعار معروف کمال آتاتورک “صلح در خانه، صلح در جهان” اقتباس شده است.
از طرف دیگر حتی اگر فرض کنیم این اشاره ها بیش از حد واضح است، ممکن است عمدا از آنها استفاده شده باشد تا به جای پیروان فتح الله گولن، نظامیان طرفدار کمال آتاتورک را به خود جلب کند.
دولت حزب حاکم ادعا می کند که یک دادستان نظامی و ۴۶ مقام دیگر که نامشان یکشنبه شب دیروقت به رسانه ها درز کرد، در این تلاش نافرجام دست داشته اند.
در حال حاضر هیچ چیز به طور قطعی روشن نیست ولی در زمانی که ترکیه باید با دردسر های ناشی از جنگ در سوریه، تهدیدهای متوجه از جانب گروه موسوم به دولت اسلامی، و شورش کردها، مقابله کند، کودتای نظامی آخرین چیزی است که به آن احتیاج دارد.
ازگی بشاران
روزنامه‌نگار و پژوهشگر مهمان کالج سنت‌آنتونی، دانشگاه آکسفورد
بی بی سی
* * *
برخی جزئیات کودتا به نقل از دو روزنامه ترکیه
رادیو فردا: در نخستین روز پس از تلاش تعدادی از نیروهای مسلح ترکیه برای کودتا علیه دولت این کشور، رسانه‌ها و فضای سیاسی و اجتماعی ترکیه کاملاً تحت تأثیر حوادث شامگاه جمعه و بامداد شنبه قرار داشت. روایت رسانه‌های ترکیه را از شنبه پس از کودتا بخوانید:
روزنامه جمهوریت:
* احمد شیک، روزنامه‌نگار سرشناس ترکیه یکی از کسانی است که دلایل وقوع کودتا در شب ۱۵ ژوییه را بررسی کرده است. به عقیده آقای شیک، تشکیل شورای عالی نظامی و احتمال تصفیه برخی از مقامات نظامی عالیرتبه مظنون به ارتباط با جریان گولن را افزایش داده بود. این مسئله باعث شد تا تعدادی از این نظامیان، برای کودتا اقدام کنند.
* به دنبال تلاش نافرجام برای کودتا در ترکیه، پایگاه نظامی اینجرلیک بسته شد و تمامی نیروهای خارجی مستقر در این پایگاه، آن را ترک کرده‌اند. باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا به نیروهای نظامی ایالات متحده مستقر در اینجرلیک اعلام کرده که از خروج از این پایگاه خودداری کنند. برق پایگاه اینجرلیک در صبح شنبه قطع بود و ورود و خروج به آن تحت تدابیر شدید امنیتی قرار دارد.
* تعدادی از نیروهای خواستار سرنگونی دولت که در مقر ستاد فرماندهی نیروهای مسلح مقاومت می‌کردند، سرانجام تسلیم شدند.
* در پشت پرده حادثه کودتا، فرمانده سابق نیروی هوایی ژنرال آکین اوزترک قرار دارد. او در سال ۲۰۱۳ به فرماندهی نیروی هوایی انتخاب شد و در سال ۲۰۱۵ به عضویت در شورای عالی نظامی منصوب شد. در یکسال گذشته شبهاتی درباره وجود ارتباطاتی میان او با جریان گولن پدید آمده و قرار بود که ژنرال اوزترک نیز در تصفیه نیروهای نظامی از کار برکنار شود. او با مدیریت دامادش کنترل نیروی هوایی بخش اسکی شهیر را در اختیار گرفت و بعد از آغاز عملیات با هلیکوپتر به استانبول پرواز کرده و در آنجا افسران عالیرتبه نیروی هوایی را که در یک مراسم عروسی بودند، سوار هلیکوپتر کرده و در محل نامعلومی نگهداشته بود تا امکان اخذ دستور از سوی فرماندهان را نداشته باشند.
* سرگرد هاکان کاراکوش، داماد ژنرال آکین اوزترک، فرماندهی جنگنده‌ها و هلیکوپترهای حاضر در عملیات کودتا را بر عهده داشته است.
* اردوغان از ساعات اولیه صبحگاهی که در فرودگاه آتاترک حضور داشت و بعد از آن از وی خبری نشده بود سرانجام شنبه عصر در اتومبیلی در استانبول دیده شد.
* عکسی از سر بریده شده یک سرباز ارتش در دستان حامیان اردوغان بر روی پل بسفر استانبول، بازتاب وسیعی در شبکه‌های اجتماعی داشته است.
* دفتر مطبوعاتی ریاست جمهوری هشدار داده که علیرغم بازگشت کنترل دولت بر ترکیه، همچنان احتمال خرابکاری وجود دارد. از این رو از مردم درخواست کرده است که امشب در خیابان‌ها و جلوی نهادهای دولتی برای پیشگیری از هر نوع بحران حاضر باشند.
* بعد از دستگیری عاملان کودتا در ترکیه، فرماندهان مختلف ژاندارمری در شهرهای مختلف نیز دستگیر شده‌اند. بن‌علی یلدیریم، نخست‌وزیر اعلام کرده است که تاکنون بیش از دو هزار و ۸۳۹ وابسته نظامی دستگیر شده‌اند.
* سرلشکر امید دوندار که به عنوان فرمانده موقت نیروهای مسلح ترکیه منصوب شده است اعلام کرد که ۱۰۴ افسر عالیرتبه نظامی را که بر علیه منافع ملی و دولتی و بر خلاف مصالح قانون اساسی و بر هم زدن نظم جامعه عمل کرده‌اند، بعد از دستگیری به مکان نامعلومی فرستاده شده‌اند تا از آنها بازجویی و درباره‌شان تصمیم گرفته شود.
* حسین آونی جوش استاندار ساکاریا بعد از دستگیری عاملان قیام نظامی در آن استان که تعدادشان به ۱۱۲ نفر می‌رسد، اعلام کرد که برای جلوگیری از بروز مجدد این نوع اتفاقات و عبرت برای همه باید شدیدترین مجازات یعنی اعدام برای متهمان در نظر گرفته شود.
* سخنرانی کمال قلیچدار اوغلو رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق در مجلس در حمایت از دولت و حاکمیت دمکراسی از سوی تمامی نمایندگان مورد تشویق قرار گرفت. صحنه استثنایی و بی‌نظیر وحدت میان احزاب و نمایندگان در مجلس برای نخستین بار در کنار هم پدید آمد.
* جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا در پاسخ به ادعاهای بینالی ییلدیریم، نخست وزیر ترکیه اعلام کرده است که از سوی دولت ترکیه درخواستی مبنی بر دستگیری فتح‌اله گولن و استرداد او به ترکیه نرسیده است. این در حالی است که نخست وزیر ترکیه شنبه در مجلس اعلام کرد که هر کشوری در پشت سر فتح‌اله گولن باشد و از او حمایت کند، دوست ما نیست.
* شبکه خبری ان‌تی‌وی ترکیه اعلام کرد که بینالی ییلدیریم شامگاه جمعه هنگام عزیمت به آنکارا از سوی نیروهای ژاندارمری مورد تعرض واقع شده است.
روزنامه حریت:
* ژنرال آدم حدودی، فرمانده سپاه دوم نیروی زمینی در استان مالاتیا به دلیل مسامحه در جلوگیری از همبستگی نیروهای تحت فرمانش دستگیر شده است.
* در جریان اقدام نظامی بر علیه دولت مهمترین مکانی که مورد هدف هلیکوپترهای سکورسکی شد، پایگاه آموزشی نیروهای یگان ویژه پلیس در منطقه گول باشی آنکارا بوده است. دو بار انفجار و پرتاب موشک موجب کشته شدن ۴۲ پلیس شده است.
* بعد از پایان عملیات شناسایی و نت برداری از سوی سازمان اطلاعات ترکیه موسوم به میت و دستگیری نظامیان و سربازان دست اندرکار در اقدام به کودتا، تمامی نفرات در مکانی نامعلوم نگهداری می‌شوند. آنها ظاهراً در یک سالن ورزشی به صورت نیمه عریان هستند.
* با دستگیری فرمانده منطقه‌ای ژاندارمری استان بورسا، از کیف وی فهرست بیش از ۴۰۰ نفر از فرماندهان که اغلب آنان از نیروی هوایی و ژاندارمری بوده‌اند، کشف شد که بعد از موفقیت کودتا مسئولیت آنان بر شمرده شده است. در این میان فهرست برخی از نفرات نظامی خارج از ترکیه نیز دیده می‌شود.
* آنگلا مرکل صدر اعظم آلمان در میان سایر روسای کشورهای خارجی شدیداللحن‌ترین عبارات را در محکومیت کودتا در ترکیه بکار برده است. او با صدور بیانیه‌ای اعلام کرده که به نام دولت آلمان، اقدام ناشایست و کودتای نظامیان ترکیه را که بر علیه حکومت و رئیس‌جمهور منتخب و قانونی آن انجام گرفته شدیداً محکوم می‌کنم.
* هشت نظامی که سوار بر هلیکوپتر به یونان فرار کرده بودند و از دولت یونان درخواست پناهندگی داشتند، درخواست آنان رد شده و بر اساس خواسته وزیر امور خارجه ترکیه، بازگرداندن آنها به ترکیه انجام خواهد شد.
* دستگیری‌ها در دادستانی جمهوری آنکارا نیز آغاز شده است. در این راستا ۱۰ دادستان، ۳۸ قاضی و ۱۴۰ دادیار و پنج وابسته و عضو دیوان عالی تحت نظارت و بازجویی قرار گرفتند.
* سربازان و درجه داران تسلیم شده در کاخ ریاست جمهوری و فرودگاه آتاترک ادعا کرده‌اند که آنان را به بهانه اینکه رزمایش انجام می‌شود وادار به حرکت و اقدام کرده‌اند. بعد از آنکه مردم به خیابان‌ها ریخته و جلوی تانک‌ها را گرفتند تازه متوجه شده‌اند که در کودتا مشارکت داشته‌اند.
* بعد از تسلیم شدن نیروهای موجود در پل بسفر، طرفداران دولت به شدت آنها را مضروب کرده‌اند. تصاویر جنازه سربازان در شبکه‌های اجتماعی پوشش گسترده‌ای داشته است. نیروهای پلیس گرچه موفق به نجات جان برخی از نیروهای نظامی از دست طرفداران حکومت شدند ولی باز در این میان ۴۸ نفر کشته و تعدادی زخمی شده‌اند.
****
پنج دلیل برای شکست کودتای نظامی در ترکیه
رادیو فردا / عباس جوادی
ارتش ترکیه از سال ۱۹۶۰ تاکنون سه کودتای نظامی انجام داده و یک دولت را در سال ۱۹۹۷ مجبور به ترک قدرت کرده است. اما چرا در مورد اخیر با شکست مواجه شد؟
عدم حمایت عمومی
سه کودتای قبلی به خاطر تمایل مردم به ایجاد «صلح و نظم» بعد از یک دوره کشمکش‌ها و خشونت‌های اجتماعی نسبتاً با اقبال عمومی مواجه شده بود. در مورد اخیر چنین حمایت مردمی از کودتا کننده‌ها وجود نداشت و تعداد اندکی برای تشویق و پشتیبانی آنها بیرون آمدند.
در حقیقت، خیل عظیم‌تری از مردم در پاسخ به ندای رجب طیب اردوغان که تنها از طریق اتصال به یک شبکه خبری با فیس‌تایم موبایل خود، آنها را به ریختن در خیابان‌ها و نمایش مخالفت با کودتا دعوت کرده بود، وارد صحنه شدند.
این بار (ظاهراً) سکولاریست‌ها عامل کودتا نبودند
ارتش ترکیه به صورت سنتی خود را به عنوان محافظ قانون اساسی سکولار کشور معرفی می‌کند. در کودتاهای قبلی، قدرت از دست دولت‌های غیرنظامی با این عنوان که خطری برای نظام سکولار کشور هستند، ضبط شد. اما این بار، مقام‌های ترکیه به جای بلند کردن انگشت اتهام به سکولارها، نیروهای مذهبی وابسته به فتح‌الله گولن – از رهبران مذهبی منتقد اردوغان که هم‌اکنون در تبعیدی خودخواسته در آمریکا اقامت دارد- را عامل کودتا معرفی کردند. آقای گولن دست داشتن در کودتا را رد می‌کند.
از طرفی دو حزب مخالف اصلی دولت اردوغان با پیامی روشن حمایت خود را از دولت در مقابل کودتاگران اعلام کردند و تصریح کردند که نباید گذاشت تجربه تلخ کودتاهای نظامی قبلی تکرار شود.
پلیس و کودتاگران در دو جبهه مختلف قرار داشتند
در کودتاهای قبلی پلیس در پشت نیروهای حاکم جدید بعد از به دست گرفتن قدرت توسط نظامی‌ها قرار گرفته بودند، اما این بار به نظر می‌رسد که پلیس متحد نزدیک دولت بود. نیروهای پلیس به دنبال گروهی از نظامیان که وارد صحنه کودتا شده بودند وارد عمل شده و شماری از کادرهای نظامی و سربازان مظنون از رده‌های مختلف نظامی را بازداشت کردند.
عاملان کودتا بخش کوچکی از ارتش بودند
ارزیابی هر دو جناح دولت و اوپوزیسیون بر این بود که تنها بخش کوچکی از ارتش که حداکثر ۱۰ تا ۲۰ درصد نظامیان را تشکیل می‌دهد وارد صحنه کودتا شده‌اند. در موارد قبلی کل ارتش به کودتا دست زده بود.
این روزها خاموش کردن رسانه‌ها سخت‌تر است
در موارد قبلی توطئه‌گران کودتا تلویزیون و رادیو دولتی را ضبط و پخش آن را متوقف می‌کردند. اما این بار به لطف شبکه‌های تلویزیونی خصوصی، مانند «سی ان ان ترک» و شبکه‌های اجتماعی خصوصاً «تویتر» و «واتس‌اپ» بستری برای بلند شدن صدای مخالفان کودتا فراهم شد.
Image copyrightREUTERS
