بحثی در باره پرخاشگری وخشونت
زمینه های فیزیولوژیکی – روانی و اجتماعی پرخاشگری و خشونت[۱]
مبحث خشونت، موضوعی بسیار پیچیده، چند وجهی وپر ریشه است که برای توضیح، واکاوی، پیش بینی و کنترل وتغییر آن، لازم است که از فیزیولوژی و کارکرد مغز، روان شناسی، جامعه شناسی و عوامل تاثیر گذار فرهنگی , و مذهب کمک گرفت. لذا برای مطا لعه علمی وکنترل شده خشونت، ضروری است تا رفتار خشونت آمیز را مورد مطا لعه قراردهیم ورابطه آن را با خشم (Anger) که فرایندی درونی است، روشن کنیم. گاهی مفهوم خشم، پرخاشگری، قهر، خشونت وتجاوز به هم گره می خورند و برای علاقمندان این مباحث، مشکل می شود تا تفاوتها را ببینند .خشم یک هیجان است که در درون انسان ( در بخشی از مغز) شکل می گیرد ولی پرخاشگری یک کنش است که در بیرون از انسان به صورت رفتار قابل مشاهده بروز می کند. هر کدام از مفاهیم و یا رفتار های ذکر شده شباهت ها وتفاوت های زیادی باهم دارند. عوامل بوجود آمدن آنها و هدف های هریک نیز می توانند متفاوت باشند. مثلا ممکن است پرخاشگری نتیجه شکست و نا کامی یا (frustration) باشد و یا واکنشی باشد به احساس حقارت و گم کردکی هویت و یا احساس تهدید شدن و انتقام آنی ویا اساسا فرایندی است آموخته شده در اثر یاد گیری.
سن افراد، جنسیت افراد، سطح آموزش های اجتماعی و فردی شخص، تجربیات انفرادی واجتماعی وفرهنگی شخص، باورهای دینی و سیاسی فرد و سیستم عصبی و کارکرد متفاوت بخش هایی از مغز، نحوه کارکرد غدد داخلی بدن و مهمتر از همه پروفایل شخصیتی افراد، همگی می توانند درایجاد خشم در درون انسان نقش داشته باشند.
کودکان، نوجوانان، جوانان، میانسالان و سالخوردگان نیزهیجان خشم را تجربه می کنند و خشم خود را به صورت رفتارهای پرخاشگرانه وخشونت آمیز وگاهی به شکل غیر قابل کنترل( rage) از خود نشان می دهند. شخصیت و نگرش شخص، درچگونگی درک ومعنا دادن به این عاطفه ونحوه بروز بیرونی آن به شکل رفتارخشونت گرایانه موثرمی باشند. هم چنین موقعیت زمانی و مکانی که شخص درآن قرارمیگیرد ودراصطلاح علمی به آن context) ( می گویند بسیار مهم هستند.
طبیعی است که در یک مطالعه علمی و حساب شده می بایست تمام موارد ذکرشده مورد توجه واقع شوند. برای این که بتوانیم به یک درک و فهم نسبتا مشابهی از این مباحث دست پیداکنیم، لازم است که مفهوم خشونت و انواع رفتارهای خشونت آمیز را به طور مختصر مرور بکنیم.
انجمن روان شناسان آمریکا( ۲۰۱۲) خشم را منشا پرخاشگری و خشونت می داند. این انجمن چنین بیان می کند که : ” خشم عاطفه و احساسی است دشمنانه و هدفمند نسبت به شخصی یا چیزی به قصد آزارو صدمه رساندن به او. خشم همیشه هم منفی نیست. و می تواند وسیله ای باشد تا شخص بتواند احساسات منفی خود را بیان کند و یا می تواند انگیزه ای باشد یرای پیدا کردن راه حلی برای مسئله. اما خشم وقتی که مداوم prolonged و شدید intense باشد می تواند مشکل آفرین شود و سیستم کارکرد بدن و مغز و اعصاب را تحت تاثیر قرارداده وآنها را نامتعادل کنند . مثلا فشارخون بالا برود. تعادل مواد شیمیایی مغز را درهم بریزد . در آن صورت شخص می تواند به خود و دیگران و یا اموال عمومی آسیب برساند.”
ممکن است این سوال مطرح شود که معیار مثبت بودن و مخرب بودن خشم و رفتار پرخاشگرانه را چگونه می شود تعیین کرد؟ ما در قسمت بررسی روان شناسی پرخاشگری و خشونت، به پاسخ این پرسش خواهیم پرداخت. .
تعریف خشونت: هر گونه رفتاری که باعث صدمه فیزیکی – روانی – مالی – عاطفی نسبت به شخص دیگری بشود، خشونت قلمداد میشود. خشونت می تواند مستقیم یا غیر مستقیم باشد . خشونت های مستقیم باآزارو ضربه دیدگی جسمی همراه است و می توانند از تنبیه بدنی فرزندان تا اعدام ها ی دولتی را شامل شوند.
خشونت های غیر مستقیم آن اعمالی است که به چشم دیده نمی شوند ولی می توان اثرات ماندگار آنها را مشاهده و یا احساس کرد. مثل تبعیض جنسی از طریق بی توجهی و بی تفاوتی- کینه ورزی، غیبت، اتهام و تحقیر کردن وترور شخصیت. خشونت ها و یا رفتارهای خشونت آمیز به اشکال دیگری نیز به ظهور می رسند مثل:
خشونت های فیزیکی، خشونت های روانی، خشونت های جنسی، خشونت های مذهبی، خشونت های فرهنگی و خشونت های سیاسی .
خشونت های فیزیکی- همان خشونت های مستقیم است که از طرف شخص یا گروه و یا یک سیستم اجتماعی و سیاسی نسبت به شخص، گروه و یا شهروندان یک کشور، اعمال می شوند و معمولا با صدمه های جسمی همراه هستند و به سادگی می شود این آسیب ها و ضربه های فیزیکی را مشاهده و اندازه گیری کرد و اثرات این صدمه ها هم معمولا دیر پا هستند مثل تبیه های بدنی در خانه و مدرسه و اجتماع . مثل شکنجه در زندان . مثل تجاوز جنسی به عنف……….مثل شلاق زدن مثل اعدام مثل جنگ های قومی، بین کشوری و بین المللی.
خشونت های روانی- رفتار خشونت آمیزی که شرافت، آبرو، حیثیت و کرامت انسانی فرد و هویت شخص را مورد تهاجم قرار می دهند و آرامش روانی و تعادل فکری و مسیر طبیعی زندگی روزانه را در هم می ریزند. مثل: تحقیر و سرزنش مداوم، دروغ و اتهام بستن، تمسخر، توهین هدفمند، فحاشی و تهدید های مداوم روحی عاطفی و جنسی.
خشونت های جنسی: تبعیض جنسیتی، آزار جنسی هدفمند، متلک ها و چشم چرانی های خارج از نورم، لمس کردن و تماس های فیزیکی به قصد تجاوز به محدوده خصوصی و تهدید ها ی جنسی و تجاوز جنسی . در انگلیسی با این گونه خشونت های جنسی sexual harassmentsمی گویند که غیر قانونی و قابل تعقیب است .
خشونت های کلامی: بکار بردن انواع و اقسام کلمات توهین آمیز، تهدید کردن، واژه های تبیعیض آلود، کوچک شمردن، اتهام زدن حتی غیبت کردن و شایعه سازی و تبلیغات منفی در رسانه های عمومی و دنیای مجازی، می توانند در گروه خشونت های کلامی قرار گیرند. خشونت های فرهنگی: تبعیض در آموزش زبان – تبعیض در استفاده از امکانات تربیتی، شغلی، بهداشتی، ومذهبی که درعمل باعث پایمال شدن حقوق فرهنگی قوم دیگر و مذهب دیگر و دگر اندیشان دیگر بشود. این خشونت ها ممکن است تاریخی باشند و بخشی از فرهنگ مسلط جامعه شده باشند و ومردم هم نسبت به این خشونت ها غیر حساس( (desensitized شده باشند واین گونه خشونت های فرهنگی را نورم تلقی کنند . مثل فرهنگ رانندگی در تهران که سراسر خشونت، بی توجهی به حقوق دیگران و قانون شکنی است و به طور متوسط روزانه یک نفر در دعواهای رانندگی با کارد و چماق وقمه کشته می شوند و تقریبا همه هم به آن عادت کرده اند. یا تنبیه بدنی فرزندان توسط والدین و یا تنبیه بدنی دانش آموزان توسط معلمین و یا تنبیه دانشجویان توسط مسئولین دانشگاه که متاسفانه بخشی از فرهنگ روزانه ما در ایران شده است ولی مردم هم آرام آرام به آنها خو گرفته اند!و اگر غیر از این باشد غیر عادی تلقی می شود. خشونت های ساختاری : این گونه خشونت ها سازماندهی شده، تاریخی و هدفمند هستند که به شکل سیستماتیک ( گاهی پنهان و گاهی آشکار وخشن) از طرف حکومت، یک حزب، یک ایدوئولوژی و یا یک مذهب برعلیه گروه دیگر و یا یک ملت دیگر به کار گرفته می شوند و البته انجام آنها با توجیهات قانونی، مذهبی، ملی و حتی نژادی همراه هستند . مثل اخراج کارمندان و شاغلین از کار به دلایل پاک سازی و یا شکنجه وکشتار دگر اندیشان به دلایل مذهبی و یا سیاسی و یا تجاوز جنسی به زندانیان برای درهم شکستن شخصیت آنهاو یا مصادره اموال و زن و فرزند یک گروه و قوم دیگر برای پاک سازی نژادی و یا مذهبی. این گونه خشونت ها را در جامعه شناسی، خشونت های ابزاری نام نهاده اند. عده ای هم آنها را تحت خشونت های سیاسی می شناسند.
زمینه های زیستی و فیزیولوژیکی خشونت و پرخاشگری:
یکی از رشته های جدید علمی که ارتباط رفتاروکارکرد مغزواعصاب وکارکرد غدد داخلی بدن را مطالعه می کند، Neuroscience یا رفتارشناسی مغزواعصاب نام دارد که توانسته است به شکلی علمی وکنترل شده رابطه (مغز و رفتار) را به شکلی مشخص توضیح دهد. دانشمندان این رشته نقش هیپوتالاموس (Hypothalamus) را در سازمان دادن مقدار ترس و پرخاشگری ما بسیار موثر می دانند. هیپو تالاموس در قسمت میانی بخش پیشا نی مغز جا گرفته و جز کوچک ولی موثردرمغزمیانی است که به بخش پیشانی مغز و کورتکس مرتبط می باشد.
بخش مهم دیگر مغز که در کنترل، غربال کردن عواطف و انگیزه های ما نقش مهمی بازی می کند، قسمت بادامی شکل مغزاست که در بخش جانبی(Temporal Lobe ) قرار دارد که به ( Amygdala) معروف است. این قسمت بادامی شکل، تمام سیگنال های غیر کلامی، عاطفی و هیجانی را دریافت کرده به آنها واکنش نشان داده و به دو طریق متفاوت آنها را سازمان میدهد . پاسخ های غیر ارادی وناگهانی ووسواس گونه ما در برابر ترس، به شکل تهاجم و پرخاشگری از این ناحیه مغزجانبی هدایت می شوند.
 |
در این نموداربه درستی نشان داده شده است که محرک های محیطی – عاطفی از دوطریق به شکل رفتار واکنشی و یا رفتار عاطفی بروز می کنند . راه اول راه کوتاه است که مستقیم به تالاموس رفته و سپس مستقیم از مسیر کوتاهی به قسمت بادامی شکل مغز می رود و به شکلی فوری به صورت ترس، وسواس و پرخاشگری به رفتار تبدیل میشوند…. راه دیگر راه طولانی است که محرک های محیطی – هیجانی از طریق نورن های حسی به تالاموس رفته و از آنجا به قسمت غشا خارجی مغز یا( کورتکس) می رسند تا تحلیل و بررسی شده و سپس از راه طولانی دیگری به بخش بادامی شکل فرستاده می شوند تا به شکل رفتار عاطفی و هیجانی نمود بیرونی پیداکنند. تعلیم و تربیت خانوادگی و محیطی به کودک کمک می کند تا یاد بگیرد از راه دوم استفاده کند نه راه اول و میان بر.. دقیقا کنترل رفتار عاطفی وکنترل خشونت از این طریق میسر می شود. لذا در عمل ما بزرگتر هایی را می بینیم که رفتار عاطفی – هیجانی رفتار پرخاشگرانه را باشکل اول سازمان می دهندو هنوز یاد نگرفته اند تا کورتکس خود را در کنترل رفتار به .کار گیرند |
در نتیجه: قسمت بادامی شکل مغز(Amygdala ) بر اثر تربیت خانوادگی و آموزش های اولیه کودکی می تواند کارکرد متفاوتی داشته باشد .گاهی اوقات، تجربیات منفی زندگی و مشاهدات رفتار پرخاشگرانه والدین، ذهن مستعد کودکان را آسیب پذیر می کنند که این تجربیات زمینه های بعدی را در تبدیل هیجانات زندگی به رفتار های پرخاشگرانه و غیر قابل کنترل سبب میشوند که در اصطلاح روانپزشکی به آنها ( predisposition factors) یا عوامل مستعد کننده پرخاشگری می شناسند. و گاهی هم در بعضی از افراد، این قسمت مغز به شیوه ای رشد می کند که به جای واکنش های ناگهانی و خشم آلود به محرک های ترس آور محیطی، سیگنال های دریافتی از سلسله اعصاب حسی را به قشر فوقا نی مغز(Cortex ( می فرستد تا مورد ارزیابی وسنجش دقیقتر واقع شده و با تجربیات قبلی ترکیب شده وسپس دستورات لازم برای واکنش به محرک های محیطی صادر شوند.در این حالت مغز نقش واسطه و یا ممیز و صافی را بازی می کند و رفتارهایی که از این طریق نماد بیرونی پیدا می کنند، دیگر آنی، واکنشی و کور نیستند بلکه حساب شده، تحت کنترل و آگاهانه تر هستند.
دکتر Kluver & Bucy درسال ۱۹۳۹ میلادی، در تحقیقات خودشان روی میمونها با یک عمل جراحی بخش جانبی مغز و Amygdala را بر داشتند تا عواطف، هیجانات و ترس میمون ها را مطالعه بکنند . میمون های جراحی شده به طور کامل، ترس شان از مار و انسان و حیوان های دیگر زایل شده بود. در سال ۱۹۶۹ دو دانشمند دیگربه نام های Maren و Fanselow با عمل مشابهی روی موش ها همین قسمت مغز را تخریب کردند و موش ها را در کنار گربه ها گذاشتند . اما موش ها هیچگونه ترس و یا فرار از گربه ها نشان نمی دادند. در سال ۲۰۰۵ پژوهشگردیگری به نام Adolph’s و همکارانش روی انسان هایی که قسمت بادامی شکل مغز جانبی شان ( Amygdala) صدمه دیده بود به مشاهده وتحقیق پرداختند و متوجه شدند که در این افراد به طورمعنی داری عواطف ترس ورفتار پرخاشگرانه کاهش یافته اند.
رفتار پرخاشگرانه،و خشونت های غیر قابل کنترل (rage) می تواند زمینه های بیولوزیکی هم داشته باشند . مثلا معتادان به الکل و مواد افیونی،PCP ها، اختلال های دوقطبی ( bipolar) ها،بیماران سایکوتیک و حتی مبتلایان به آلزایمر، به کرات رفتار خشونت آمیز و خطرناک از خود نشان میدهند.
مطالعات کنترل شده دیگری روی کارکرد مغز و ارتباط بخش هایی از مغز با پرخاشگری و خشونت توسط روان شناسان مغز و اعصاب(neuroscience) نشان داده شده اند که وقتی با الکترو دهای خفیف به قسمت بادامی شکل مغز جانبی (amygdala) تحریکات عصبی وارد می کنند، این قسمت مغز فعال تر شده و باعث افزایش رفتا ر پرخاشگرانه و خشونت آمیز می شود و برعکس وقتی تحریکات این منطقه مغزکم شده ویا قطع می شوند، میزان پرخاشگری و رفتار خشونت آمیز، به شکل معنی داری کاهش می یابند .
جالب این که قسمت بادامی شکل مغز، در دوران نوجوانی و جوانی بین سنین ۱۲ تا ۲۵ سالگی بسیار فعال ترند و شاید به همین دلیل است که رفتار آنها بیشتر به پرخاشگری و خشونت کشیده می شوند ودرسنین بالاتر معمولا کرتکس نقش بیشتری درسازمان دادن رفتاربه عهده میگیرد. دو روان شناس ازدانشگاه ایالتی ایوواIowa به نام های دکتراندرسون Andersonو دکتربوش من Bushman درکتاب تحقیقی خود ( خشونت و انسان) از دو ماده شیمیایی مغز صحبت می کنند که تا حد زیادی با پرخاشگری و خشونت انسان دررابطه اند و این دو ماده شیمیایی توسط خود مغز تولید می شوند. این دو ماده شیمیایی که در اصطلاح روانپزشکی به آنها Neurotransmitter می گویند، سراتونینserotonin و واسوپرسین vasopressin.نام دارند.
سوال این است که آیا محرک های محیطی می توانند آن قسمت های مغز راکه در تولید این مواد شیمیایی نقش دارند تحریک کنند و اگراین طورباشد سیستم آموزش وپرورش عمومی دردوران پیش ازدبستان- دبستان و دبیرستان تا چه حد در پرورش بهینه مغزو کنترل رفتارپرخاشگرانه ایفای نقش می کنند؟ ویا خدمات روان درمانی های مشخص به خصوص روان درمانی شناختی چه کمک هایی ارایه می دهند تا بتوانند کارکرد مغز رامتعادل کرده تا شخص بتواند بر خشم و عصیان خود مسلط شده و آن را در جهت سازنده نه تخریب به کار بگیرد؟ و آیا تربیت و آموزش کودکان درخانه و محیط پیرامونی اولیه ، می توانند در چگونگی رشد و کارکرد این قسمت های مغز نقش تعیین کننده ای داشته باشند؟ وآیا سطح آگاهی، تحصیل و پختگی عاطفی مادران و یا دایگان در شکل دادن کارکرد مغز نوزاد و کودک، دخالت و تاثیر گذاری مستقیم دارند یا خیر؟
برای پاسخ دادن به هر کدام از این پرسش ها، باید هرکدام از متغیر های بالا را به دقت کنترل و مشاهده کرد. در قسمت های بعدی این مقاله، به برخی از پاسخ های موجود اشاراتی خواهیم داشت.
گذشته از نقش مغز وسیستم اعصاب و مواد شیمیایی مغز در ایجاد خشم و خشونت، غدد داخلی بدن و هورمون های مترشحه آنها درشبکه خون رسانی بدن ما نیزمی توانند درایجاد و بروز خشم موثر باشند برای مثال: غدد فوق کلیوی ما چندین هورمون متفاوت ترشح می کنند و مستقیما وارد خون می کنند یکی از مهمترین هورمون های این غده های فوق کلیوی، کورتیزول است که کمک می کند بدن ما در برابر استرس مقاومت کند.
پرفسورآین رابرتسون متخصص مغز و اعصاب از دانشگاه دوبلین، با مطالعه روی میزان تستسترون و سطح ترشحات کورتیزول درخون به این نتیجه رسید که میزان بالای هورمون مردانه جنسی تستسترون در خون باعث کاهش میزان کورتیزول در خون می شود . در این حالت فشار خون بالا می رود و سیستم عصبی سیمپاتتیک دربدن فعال تر شده و انرژی اضافه تری تولید می کند واز آنجایی که کورتیزول خون از حد نصاب پایین تر می رود، شخص نسبت به محرک های بیرونی کم تر مقاوم می شود ولذا در شرایط تهدید و یا احساس تهدید و خطر، کنترل خود را در شرایط استرس زا ازدست می دهد و خشم بر انسان تسلط می یابد و خشونت و صدمه زدن به دیگری اتفاق می افتد.
زمینه های یادگیری و روان شناختی خشم، قهر، پرخاشگری و خشونت
انجمن روان شناسان آمریکا چنین می گویند: “خشم احساس طبیعی انسان است. درواکنش به تجربه شکست و ناکامی.یا Frustration. تا زمانی که شخص قادر به شناخت و کنترل این خشم است و بر آن تسلط دارد، می تواند به نیرویی مثبت برای ادامه زندگی تبدیل شود اما زمانی که خشم بر انسان مسلط می شود واو را کنترل می کند، مشکل آفرین و تخریب کننده می شود و آن وقت خشم و خشونت دیگر سالم نیست و بهداشت روانی فردی و اجتماعی خود و دیگران را به مخاطره می اندازند “. روان شناسان بالینی و روان درمانگر ها، می توانند تکنیک هایی را یاد بدهند تا شخص بتواند خشم و پرخاشکری خود را بفهمد، پیش بینی کند و آن را در کنترل بگیرد.
گروهی قهر را همان خشونت می دانند. اما قهر خشونت نیست. قهر رفتاری است جدی همراه با پشتکار و تحت کنترل برای انجام عملی یا رسیدن به هدفی . هدف از قهر، آسیب رساندن و یا صدمه زدن به کسی یا چیزی نیست . رفتار قهر آمیز را در روان شناسی امروزبه Assertive behaviors می شناسند.
دکتر اندرسون(Anderson) و دکتر بوش من(Bushman) که هر دو از استادان روان شناسی هستند در کتاب تحقیقی خود ( انسان و خشونت-۲۰۰۲) بین پرخاشگری و خشونت تفاوت قائل اند. ان ها می گویند” خشونت نقطه نهایی پرخاشگری است که هدفش قتل و جنایت است. ” لذا با این تعریف میتوان گفت که انواع تجاوزها و خشونت ها جزرفتارهای پرخاشگرانه هستند اما تمام رفتار های پرخاشگرانه به خشونت و تجاوز منتهی نمی شوند. این دو پژوهشگرمسائل خشونت معتقدند که پرخاشگری و خشونت را، هم از نظر منشا وهم از نظر هدفمندی، می توان به دو گروه متفاوت تقسیم بندی کرد ”
- پرخاشگری های خصومت آمیز ( Hostile Aggressions )
- خشونت های ابزاری ( Instrumental Aggressions)
در پرخاشگری های نوع اول به طور تاریخی و معمولی با رفتاری مواجه هستیم که بیشتر زمینه عاطفی و خصومت آمیز دارند وازعصبانیت و ناکامی و شکست، مایه می گیرند وبروزآنها ناگهانی (Impulsive) و هیجانی( Affective)و واکنشی( Reactive ) هستند وکمتر با مآل اندیشی و برنامه ریزی و تفکرهمراه هستند. وهدفشان هم صدمه زدن وتخلیه فوری خشم به آن قربانی است که مشخص و قابل دسترس است.(Immediate targets ) دوپژوهشگردیگر به نام های Berkowitz 1993, Green 2001)and ) این نوع خشونت خصومت آمیز را به طور مشروح توضیح داده اند. البته این نوع پرخاشگری ها خیلی ساده تر قابل کنترل ودرمان هستند . روان درمانی های شناختی و رفتار درمانی و برنامه های آرام سازی تدریجی ( systematic relaxation and desensitization تا حد زیادی در کنترل و هدایت ودرمان این پرخاشگری ها موفق بوده اند.
اما خشونت های ابزاری، خشونت های برنامه ریزی شده، هدفمند، از قبل سازمان داده شده و حساب شده ( Proactive) می باشند که که هدف شان، بیشتر از صدمه زدن فیزیکی وروحی ومالی به یک قربانی است. بلکه هدفی درازمدت ترو وسیع تر دارد حتی اگر ظاهرا یک فرد مشخص را هدف قرار دهد.
به نظر می رسد خشونت واعدام های سازمان یافته در زندان ها، خشونت برنامه ریزی شده در مورد زنان، دگر اندیشان، گروه های قومی و مذهبی و جنگهای داخلی ویا خشونت های مذهبی بین شیعه و سنی، یا جنگ با همسایگان و یا جنگ های بین المللی همگی در گروه خشونت های ابزاری قرار می گیرند. در این نوع خشونت ها انگیزه های ابتدایی ( مثل غذاو آب و…. )و یا انگیزه های روانی (مثل : نیاز به محبت، نیاز به امنیت و احترام و…) تعیین کننده و هدایت کننده این خشونت ها نیستند و از آنها فراتر رفته اند . انگیزه های پر قدرت اجتماعی و هویتی و مذهبی و ائدولوژیکی دیگری این گونه خشونت ها را برنامه ریزی و اجرایی می کنند . انگیزه های شناخته شده اجتماعی مثل:
۱٫نیاز به قدرت و پول و سکس( Needs for power)
- انگیزه برتری طلبی(Needs for Hegemony)
- انگیزه برای بدست آوردن و جلو افتادن( Needs for Achievement )
۴ . انگیزه تعلقات مذهبی و ایدولوژیکی( Needs for Affiliation)
شاید مهمترین انگیزه های خشونت های انسانی درایران وخاورمیانه و جاهای دیگر همین انگیزه های بالا باشند .جنگ ۸ ساله بین ایران و عراق، خشونت های گسترده دهه ۶۰ درایران( کشتار زندانیان سیاسی)،کشتار وحشتناک جریان داعش واعدام های شبانه سنی های عراقی توسط جوخه های رزمی سپاهیان (البدرو المهدی)، اسید پاشی های هفته های پیش بر زنان در اصفهان و مشهد، در این دسته از خشونت ها و جنایات ابزاری قرار می گیرند. که کنترل وهدایت و تغییر آن ها با روان درمانی های کلینیکی و یا داروهای متعادل کننده روان پزشکی میسر نیستند چرا که حکومت ها مستقیم و غیر مستقیم در این خشونت ها دست دارند و مجریان این خشونت ها را از مسئولیت های فردی و اجتماعی معاف می دارند و حتی چنین خشونت ها را مبتنی بربرداشت های شخصی ازکتاب آسمانی و حدیث و سنت تفسیر می کنندو آنها را الاهی قلمداد می کنند.. و برای کار گزاران آن پاداش های این دنیایی و آن دنیایی وعده می دهند. این گونه است که این خشونت ها را مقدس جلوه می دهند.
یکی از جدیدترین تئوریهای علوم رفتاری که تا حد زیادی توانسته است منشا چنین خشونت های ابزاری را واکاوی کرده و راهکارهای (زیستی- روانی- اجتماعی ) ارایه دهد، تئوری روان شناسی شناختی- اجتماعی است.
این تئوری معروف در روان شناسی اجتماعی، که رفتار پرخاشگرانه و خشونت آمیز را بررسی کرده استSocial Cognitive Learning تئوری است که آلبرت باندورا در سال ۱۹۶۱ در دانشگاه مونترال در کانادا ودر سال بعد در دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا آن را تئوریزه کرده است * دکتر باندورا در آزمایش های معروف خود Babo Doll Experiment با کودکان ( دختر و پسر) ثابت می کند که کودکان پر خاشگری و خشونت را با مشاهده کردن رفتار پرخاشگرانه بزرگسالان تقلید می کنند وبا مدل سازی کردن این رفتار پرخاشگرانه را فرامی گیرند و اگر این رفتار با پاداش و تایید پدر ومادر همراه شوند، آنها را درونی می کنند. و کودکانی که در این آزمایشات در گروه گواه قرار داشتند و امکان مشاهده و تقلیدازمدل های پرخاشگرانه نداشتند، رفتار پرخاشگرانه و خشونت آمیز را از خود بروز نمی دادند. گسترش این تئوری و آزمایشات مشابه دیگر نشان دادند که انسان هاواکنش ها و رفتار پرخاشگرانه رابه همان شیوه طبیعی ازخانه ومحیط اجتماعی خود اکتساب می کنند که سایر رفتارها وعادات پیچیده دیگر را . یا با تجربه مستقیم و یا با مشاهده کردن و تقلید کردن.
دکتر باندورا و همکارانش تاکید می کنند که برای اکتساب و یادگیری چنین رفتارهای اجتماعی چهار عامل روانی و شناختی دیگر درکارهستند ۱٫ توجه کردن ( Attention ) 2. حافظه ( Memory) 3. تقلید کردن (Imitation و ۴٫ انگیزه یا (Motivation ) . لذا فقط زمینه های بیولوژیک یا مغزی نیستند که عامل به وجود آمدن رفتار پرخاشگرانه و خشونت آمیز می شوند بلکه شرایطی که کودک در آن زندگی می کند و مدل هایی اجتماعی که در اختیاردارد و انگیزه های درونی و یا بیرونی باعث می شوند تا رفتار پرخاشگرانه و خشونت آمیز را به طور طبیعی اکتساب کنند. درهمین آزمایش ها همچنین نشان داده شد که دختران و پسران پرخاشگری خود را با دو شیوه متفاوت نشان می دهند . پسرها بیشترازپرخاشگری فیزیکی و دختران از پرخاشگری کلامی استفاده می کردند و همین تفاوت ها در رفتار پرخاشگرانه نیزمی تواند درآموزش های متفاوت دو جنس بر اساس انتظارات متفاوت اجتماعی از دختران و پسران امکان بروز پیدا کند که در روانشناسی تحت عنوان gender, gender role and gender typing مورد مطالعه گسترده قرار گرفته است. لذا آن دسته از روان شناسان که یادگیری های فردی و اجتماعی راازسنین کودکی در خانه و مدرسه و اجتماع پی گرفته اند، معتقدند که عوامل محیطی در اکتساب رفتار خشونت آمیز ما نقش اساسی دارند. البته سن افراد، ساخت روانی افراد و انگیزه های درونی و بیرونی افراد نیز موثر هستند. برای مثال، وقتی سیستم آموزش و پرورش رسمی وغیر رسمی ماو آموزش های اجتماعی ما عمدتا تنبیه (Punishment ) را برای تغییر رفتار و پروسه اجتماعی شدن برگزیده اند، مردم نیز همین مدل را در روابط بین فردی خود به کار می برند. وجالب این است که تنبیه ویا ( punishment ) نقش بسیار جزیی و کوتاه مدت در خاموش کردن رفتارنامناسب دارد و هرگز باعث تغییر رفتارنمی شود و برعکس، خصومت، خشم و احساس انتقام و پرخاشگری را باز تولید می کند.
در یک آزمایش کنترل شده دیگرنشان داده شده است که کودکانی که فیلم های خشن تماشا می کنند از طریق دیدن observation، تقلید کردن imitation، و مدل سازی modeling رفتارخشونت آمیز را کسب کرده وبر اثرتکرار وتایید بزرگسالان، آرام آرام این رفتارها را درونی می کنند.
یکی از معروفترین پژوهشگرانی که حدود ۳۰ سال روی این پدیده کار کرده دکتر Tremblayاز دانشگاه مونترال کاناداست.ایشان در سال ۱۹۸۴به دعوت اداره آموزش و پرورش منطقه روستایی شرق مونترال به منطقه سرخپوستان قبیله Hochelage از ایلات Iroquois آمد تا رفتار بغایت خشونت آمیزو پرخاشگرانه کودکان آمادگی قبل از دبستان را مطالعه کرده و راهکارهایی برای تغییر و کنترل این رفتار ها درکلاس های مختلف ارایه دهد.
این روان شناس جوان با استفاده از روش تحقیق دراز مدت میدانی Longitudinal Study به دنبال شناخت عوامل به وجود آورنده این رفتارها بود. او با کمک دانشجویانش به جمع آوری و کلاسه کردن اطلاعات پرداخت ومتوجه شد که والدین این کودکان تحصیلاتشان درحد قبل از دیپلم متوقف شده است . وضعیت درآمد و محیط زندگیشان بسیارابتدایی ومعمولا تمام خانواده دریک خانه کوچک زندگی می کنند . او تلاش کرد تا میدان مطالعه خود را عقب تر وعقب تر ببرد ومطالعات خود را حتی در دوران بارداری والدین این کودکان بررسی کند.
او و گروهش متوجه شدند که مادران این کودکان جملگی در زیر سن ۲۰ سالگی بچه هایشان را به دنیا آورده اند. دکتر Tremblay می خواست بداند که ریشه های این گونه رفتار خشونت آمیز در کجاست و از چه زمانی شروع شده اند .و پرسش دوم این بود که آیا امکان دارد با مشاوره و آموزش والدین و تغییر زندگی روزمره خانواده، مسیر زندگی این کودکان را تغییر داد.
این پژوهشگر پس از دوسال مطالعه و پی گیری تاثیرات برنامه پیشگیری اولیه (Early Intervention) به این نتیجه رسیدند که : پیشگیری های به موقع اولیه وتغییرات درزندگی و تربیتی این کودکان در خانه و مدرسه، امکان تغییر رفتار درنوجوانی و بزرگسالی را در پی خواهد داشت و از این طریق می توان میزان جرایم و خشونت های اجتماعی این گروه سرخپوستان را به حد اقل رساند” نتیجه این تحقیق و تغییر در سیستم زندگی روزانه و تربیتی این کودکان و پیامد های مثبت اولیه آن توجه موسسه بهداشت ملی آمریکا US National Institute of Health را به خود جلب کرد . موسسه ملی بهداشت آمریکا درمریلند بودجه و پژوهشگران دیگری دراختیار دکتر Tremblay قرار داد تا این تحقیقات را برای سالیان بیشتر ادامه داده و نتیچه سالانه آن را به بحث بگذارند. یک سال بعد گروه تحقیق دانشگاه مک گیل ( Mc Gill) کانادا هم به این پروژه پیوست .
نتیجه تحقیقات دراز مدت روان شناختی – جامعه شناختی و تربیتی این گروه زمینه ساز جدید ترین تئوری رفتار شناسی حاضر شد که امروزه تحت تئوری اپی ژنتیک ( Epigenetic) شناخته شده است . بر اساس این تئوری رفتار انسان، نتیجه تداخل ودر هم تنیدگی زمینه های بیولوژیکی – روان شناختی و جامعه شناختی پیچیده ای است که زندگی هر کس را شکل می دهند. این طور نیست که یکی علت و دیگری معلول باشند. یعنی در آن واحد محیط تربیتی مناسب می تواند به عنوان محرک مناسب در تغییر کارکرد مولوکول ها و نورون های عصبی ما نقش داشته و آنها را شکل بدهد و کار کرد این سیستم مولکولی و عصبی ما هم به نوبه خود روی محیط و محرک های محیطی اثر بگذارند . آموخته ها و مهارت ها و یاد گیری های ما نیز در شکل دادن شخصت روانی ما نقش اساسی دارند و به نوبه خود این شخصیت و نوع بر خورد و نوع دریافت و نوع کنترل ماست که رفتار خشونت آمیز ما را بسوی تخریب و یا بسوی سازندگی سوق می دهند.
مطالعات دکتر Tremblayو تئوری اپی ژنتیک او و همکارانش مورد توجه دکتر James Heckman برنده جایزه نوبل دراقتصاد ازدانشگاه شیکاگو قرارگرفت و با همکاری دکتر Heckman این گروه پژوهشگر، تحقیقات خودشان را در حومه شهر دوبلین ( Doblin (در اسکاتلند بر روی مادران بار داردرخانواده های at risk پی گرفتند. و این تحقیق گسترده پس از ۳۰ سال مطالعه در سال ۲۰۱۲ مقبولیت عام یافت و امروزه در بیشتر دانشگاه ها در دپارتمان های روان شناسی- مغز و اعصاب- تعلیم و تربیت و جامعه شناسی از این تئوری استفاده می شود . خلاصه ای تحقیق در هفته نامه بین المللی علوم ( شماره ۵۰۵) در تاریخ سی ام دسامبر ۲۰۱۳ به چاپ رسیده است . که علاقمندان برای اطلاعات بیشتر می توانند به آن مراجعه کنند.
پیشگیری و یا درمان:
بهترین، موثر ترین وکم هزینه ترین راه های جلوگیری از خشونت، آموزش های اولیه و پیشگیری های اولیه است. این آموزش ها و پیشگیری ها از زمان بارداری آغاز می شوند. . خانواده ونزدیکان پایه های اولیه رفتار، شخصیت و کارکرد مغز را پی می ریزند و بعد مدرسه و فلسفه آموزشی و معلمان، اجتماعی شدن را به کودک می آموزند . احساس تعلق به گروه ودرک احساس دیگری و توانایی قبول و احترام تفاوتها،وشیوه گفتگو بجای پرخاشگری درحل مسئله، در مدرسه باید آموخته شوند و در خانه تقویت گردند. مدرسه و سپس سیستم بهداشت روانی جامعه، به کودکان یاد می دهند که چگونه عواطف و احساسات خود را بیان کنند و چگونه آرام آرام آنها را به کنترل در آورند و بجای پرخاشگری و خشونت از طریق گوش کردن به دیگری و گفتگو برای حل مشکل اقدام کنند و در مواقع لزوم از خدمات مشاوره، روان درمانی وروان شناسی استفاده کنند. ….
نتیجه: پرخاشگری و خشونت رفتاری بسیار پیچیده چند عاملی و وپر ریشه هستند که از انگیزه های متفاوتی نیرو می گیرند و برا ی ارضا هدف های متفاوتی بروز پیدا می کنند. پرخاشگری خود به خود منفی و تخریب کننده نیستند. گاهی پرخاشگری می تواند نقش انگیزه های مثبت در زندگی ما داشته باشند و انرژی لازم را جهت حل مسایل روزانه را فراهم کنند . اما اگرپرخاشگری ادامه دار و شدید شوند تا جایی که انسان نتواند آنها را کنترل کند، می تواند به خود و دیگران صدمه برساند و بهداشت روانی – جسمی و اجتماعی خود و دیگران را به مخاطره بیندازند. گاهی این صدمات جسمی وروحی قابل جبران هم نیستند. پرخاشگری ها دونوع اند که منشا و هدفشان متفاوتند. . آنها که خصمانه و با هیجانات آنی و فوری همراه هستند و آنها یی که برنامه ریزی شده، حساب شده و کنترل شده هستندو هدف های دراز مدت دارند. پرخاشگری ممکن است در نهایت خود به خشونت و آدم کشی و نسل کشی منجر شوند که در این حالت ما با نوع متفاوتی از پرخاشگری روبرو هستیم که به آن پرخاشگری و یا خشونت ابزاری گویند. وگروهی هم این نوع خشونت ها را تحت عنوان خشونت های سیاسی می شناسند.
برای تحلیل و شناخت پرخاشگری، نمی توان تنها بر یک عامل فیزیولوژیکی یا عامل روانی یا عامل اجتماعی یا زمینه های تاریخی و فرهنگی انگشت گذاشت. .آخرین تحقیقات علوم رفتاری نشان می دهند که عوامل عصبی و کارکرد مغز همراه با عوامل روانی و شخصیتی با عوامل اجتماعی ویاد گیری های فرهنگی وموقعیتی که شخص در آن قرار می گیرد، با هم درارتباط تنگاتنگ ودر تاثیر و تاثرمتقابل با یکدیگراند. لذا مجموعه عوامل درگیر، باعث ایجاد خشم، پرخاشگری و خشونت می شوند. تا زمانی که خشم و پرخاشگری به خشونت تغییر نیافته اند بیشتر قابل کنترل و درمان هستند . اما زمانی که پرخاشگری به نهایت می رسد دیگر به سختی قابل کنترل و هدایت است ودر این حالت، با خود تخریب، شکنجه،اسید پاشی، تجاوز و کشتار می آورد . کنترل و گذار از این خشونت ها، با خشونت متقابل میسر نمی شوند . یعنی با خشونت متقابل نمی توان ازخشونت جلوگیری کرد. چرا که ماشین خشونت روی چهار چرخ حرکت می کند که این چهار چرخ معمولا با هم هماهنگ می شوند تا خشونت بیافرینند و گرنه ماشین به حرکت نخواهد افتاد. عوامل عصب شناسی مغز – عوامل روان شناختی- آموزش ها و مدل های اجتماعی – زمینه های فرهنگی و تاریخی، چرخ های این ماشین خشونت هستند که حداقل یکی از این عوامل چهار گانه باید تحت کنترل قرار بگیرد تا ماشین خشونت را متوقف کند. خشونت باید تقبیح شود نه تقدیس. جامعه ای که خشونت را تقدیس کند خود، با خشونت از پای در خواهد آمد.
با تغییر زیر ساخت های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامعه، تغییردر شیوه های آموزش و پرورش رسمی و غیر رسمی از نوزادی تا دانشگاه، کنترل خشونت و نه رها کردن بی قید و شرط خشونت، ملی کردن بهداشت روانی و برنامه های پیشگیری همگانی ومجانی، خانه تکانی های سیاسی و فرهنگی با برنامه، تغییر در نگرش انسان ها با قبول کردن و احترام گذاشتن به تفاوت های نژادی – قومی – مذهبی – زبانی- جنسی، استفاده از شیوه گفتگو نه مشاجره در مشکلات روز مره، همگی می توانند و توانسته اند کنترل ومهار این خشونت ها را به دست بگیرند . خشونت رفتار بسیار پیچیده ای است و برای کنترل و هدایت ودرمان آن نیاز به برنامه ریزی های خرد مندانه جمعی، آموزشی، رسانه ای وعلمی دراز مدت است . ما را و ایران را بشارت باد بر چنین روزهایی.
منابع
۱٫٫ Adolphs, R. and colligues . (2005). A mechanism for impaired fear recognition after amygdale damage. Nature,433, 68-72.
- American Psychological Association .(2012). Human Aggression and Violence
- Anderson A. Graig and Bushman. Brad J. Human aggression, Department of Psychology ; Iowa State University. Ames. Iowa 50011-3180
۴٫٫Bandura,A., Ross,D.& Ross,S.A(1961). Transmission of aggression through imitation of aggressive modeles.Journal of Abnormal and Social Psychology,63,575-82.
- Bandura, Albert, Social Cognitive Learning Theory, A Agentic Perspective Annual Review of Psychology. Vol.52;( February 2001)
- Berkowitz L. 1993.Pain and aggression; some findings and implications. Motivation; Emotion 17;277- 93
- Hall . Steven S. Nature; international Weekly Journal of Science. vol.505 (December, 2013)
- Kluver. H. & Bucy, P.C. (1939). Preliminary analysis of functions of the temporal lobes in monkeys. Archives of NeorologicalPsychiatry.42, 979-1000.
- Maren, s. & Fanselow, M.S(1969).The amygdale and conditioning: Has the nut been cracked? Neuron,16; 237-240.
برگرفته از خرمگس – دفتر چهارم
[۱] اشکبوس طالبی: مدرس روان شناسی و تعلیم و تربیت وتحلیلگر مسایل روان شناختی
