بحران دریاچه ارومیه؛ عوامل، پیامدها و راهکارها

بحران کم‌آبی و کاهش تراز آب دریاچه ارومیه درحالی طی سالهای اخیر جدی‌تر شده است که خشک شدن این دریاچه موجب ایجاد کانون‌های گرد و غبار نمکی در منطقه، نابودی جزایر دریاچه، فرار حیوانات وحشی موجود در آنها و ورود گونه‌های مهاجم به این جزایر خواهد شد.

پارک ملی دریاچه ارومیه به مساحت ۵۴۰۰ کیلومترمربع و با داشتن آب شور، بزرگترین دریاچه ایران است. این پارک ملی دارای دو نوع اکوسیستم آبی و خشکی است. اکوسیستم آبی، شامل آب شور دریاچه و اراضی باتلاقی حاشیه آن، زیستگاه جانورآبزی «آرتمیا ارومیانا» و ۱۲ گونه از انواع جلبک‌هاست.

اکوسیستم خشکی شامل ۱۰۲ جزیره است که بزرگترین آنها به ترتیب «کبودان» (قویون‌داغی) به دلیل زندگی قوچ ومیش ارمنی، «اشک» بخاطر داشتن گوزن زرد ایرانی، «اسپیر» و «آرزو» با پوشش گیاهی غنی آن از اهمیت بسیاری برخوردارند. جزایر کوچک و نه‌گانه (دوقوزلار) این دریاچه نیز مکان بسیار مهمی برای زادوولد پلیکان سفید، فلامینگو و کاکائی صورتی هستند.

این دریاچه در سال ۱۳۴۶ به منطقه حفاظت‌شده و در سال ۱۳۵۴ پارک ملی دریاچه ارومیه تغییر عنوان یافت و همچنین در سال ۱۳۵۶ (۱۹۷۶) با تصویب دبیرخانه برنامه انسان و کره مسکون، به شبکه ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره پیوسته است. همچنين اين تالاب در سال ۱۳۵۴ به عنوان سایت رامسر (تالاب بین‌المللی) به ثبت رسیده است.

متاسفانه اين زيست‌بوم بسيار با ارزش در سال‌های اخير با مشكلاتي مواجه شده كه حيات آن را به شدت در معرض خطر قرار داده است. روند جدی كاهش حجم آب پارک ملي درياچه اروميه باعث شده است بیشتر ويژگی‌های زيستی خود را از دست بدهد.

سطح تراز دریاچه ارومیه در شرایط نرمال حدود ۱۲۷۷ متر بوده که مساحت آن به ۵۴۰۰ کیلومترمربع و حجم آب به ۳۲ میلیارد مترمکعب می‌رسد. میزان شوری آب در این شرایط ۱۸۰ تا ۲۲۰ گرم در لیتر متغیر بوده و به دلیل همین، تنها جانور آبزی آب شور فعلی این دریاچه یک گونه سخت‌پوست بومی آن به نام «آرتمیا ارومیانا» است.

منابع تامین آب دریاچه، رودخانه‌های حوزه آبریر، بارش مستقیم به سطح و چشمه‌های زیربستر هستند. دریاچه ارومیه، گودترین ناحیه حوضه آبریز آن منطقه، و تنها راه خروج آب از آن، تبخیر است. این ویژگی جغرافیایی، مهم‌ترین عامل شورشدن آب دریاچه ارومیه طی هزاران سال گذشته به شمار می‌رود.

مطالعات رسوب‌شناسی از بستر دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که علی‌رغم گذشت هزاران سال از عمر آن و داشتن فراز و نشیب‌های فراوان، هرگز کاملا کامل خشک نشده است. در سال‌هایی که میزان بارندگی بیشتر از مقدار متوسط درازمدت بوده، به دلیل ورود بیشتر آب به دریاچه سطح تراز بالاتر رفته و شاهد پیشروی آب آن در اراضی ساحلی بوده‌ایم.

در سال‌های ۷۰ تا ۷۴ به دلیل حجم زیاد آب وارده، سطح تراز دریاچه به حداکثر خود رسید و آب شور بخش اعظمی از اراضی کشاورزی اطراف دریاچه را فراگرفت. از سال آبی ۷۷-۷۶ با پررنگ‌شدن تغییرات اقلیمی، به‌ویژه خشکسالی در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه و افزایش برداشت از منابع آبی حوضه به‌خصوص در بخش کشاورزی، موجب عدم تامین حقابه زیست‌محیطی آن شد، حجم آب وارده کاهش یافت و نهایتاً سطح تراز پایین رفت.

عوامل کم‌آبی دریاچه ارومیه

تا کنون عوامل متعددی؛ شامل انسانی و طبیعی و غیره برای خشکیدگی دریاچه بیان شده است. مطالعات نشان می‌دهد که ۳۱ درصد عوامل طبیعی و ۶۹ درصد عوامل انسانی در وقوع بحران در دریاچه ارومیه موثر بوده است. در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- عوامل طبیعی شامل کاهش ۱۸ درصدی بارش، خشکسالی و افزایش میانگین دمایی بیش از ۱ درجه طی دو دهه اخیر نسبت به دوره بلندمدّت، تغییر در نوع نزولات جوی ( باران بجای برف).
۲- عوامل انسانی شامل توسعه بی‌رویه کشاورزی، ایجاد ظرفیت دسترسی به آب تنظیم‌شده بیشتر ناشی از احداث سدها، عدم رعایت الگوی کشت و بهره‌وری پایین آب در مصارف.

بحران دریاچه از سال آبی ۷۷- ۷۶ شروع شد و سطح تراز آن از ۱۲۷۷ متر بالاتر از سطح آبهای آزاد به ۷۰/۱۲۷۰ متر( ۲۶ خرداد ۱۴۰۱) کاهش یافته است. در واقع، طی این سال‌ها حدود ۴/۶ متر از ارتفاع آب دریاچه ارومیه کم شده است. در حال حاضر عرصه آبی دریاچه ۲۳۲۸ کیلومترمربع و حجم آب به ۹۲/۲ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.

مهمترین پیامدهای خشکیدگی دریاچه ارومیه

• افزایش شوری در حد فوق اشباع
• کویرزایی در داخل پارک ملی دریاچه ارومیه
• مشکلات شدید مدیریتی و حفاظتی حیات وحش جزایر
• تهدید جمعیت حیات وحش جزایر و اکوسیستم آبی
• تهدید اراضی و باغات کشاورزی و حتی جوامع سکونت گاهی در اطراف دریاچه
• کاهش شدید ذخایر «آرتمیا ارومیانا» در سطح دریاچه
• کاهش شدید در جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر
• تغییر سیمای طبیعی حواشی دریاچه و زوال ارزش‌های گردشگری سنتی نظیر شنا، لجن درمانی
• کاهش آبدهی چشمه‌های آب شیرین موجود در جزایر و لزوم آبرسانی به جزایر
• الحاق خشکی‌های داخل دریاچه به یکدیگر و نابودی ارزش‌های زیستی در دریاچه
• کریستالیزه‌شدن نمک در بال و پر پرندگان
• بروز طوفان‌های گردوغبار نمکی
• نابودی تنوع زیستی گیاهی و جانوری منطقه
• تشدید، تغییر و نوسانات اقلیمی در منطقه
• ترسیب نمک در بخش‌های عمیق دریاچه و بقای دریاچه‌ای با عمق کم و در عرصه آبی بزرگ (افزایش سطح تبخیر)

چه اقداماتی برای نجات دریاچه ارومیه انجام شده است؟

قبل از تشکیل «کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» (در سال ۹۲)، شاید بتوان تدوین و تصویب برنامه مدیریت جامع دریاچه ارومیه را مهم‌ترین اقدام برای حفظ و نجات آن تلقی کرد. این برنامه با پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست و در قالب طرح ملی حفاظت از تالاب‌های ایران با همکاری نهادهای دولتی در سطح ملی و استان‌های واقع در حوضه آبریز دریاچه با رویکرد زیست‌محیطی تهیه و در سال ۱۳۸۹ توسط هیئت دولت تصویب شد.

این برنامه شامل ۲۴ طرح اولویت‌دار در یک بازه زمانی ۵ ساله برای احیای دریاچه ارومیه بود که متاسفانه به دلایل مختلف، از جمله عدم تامین منابع مالی لازم اجرایی نشد. با توجه به ادامه بحران دریاچه و شروع به کار حسن روحانی، با تصویب هیئت دولت، کارگروه ملی دریاچه ارومیه به‌ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و با حضور وزرای مربوطه تشکیل و دبیرخانه این کارگروه به‌عنوان «ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه» در محل دانشگاه «صنعتی شریف» تهران مستقر شد.

با استقرار دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه و با همکاری دانشگاه‌های منطقه‌ای و متخصصان سازمان‌ها، نهادهای تخصصی ملی و محلی و همچنین کارشناسان بین‌المللی در یک بازه زمانه چندماهه برای تدوین و ارائه نقشه راه و برنامه عملیاتی احیا دریاچه ارومیه اقدام شد. این برنامه در سال ۹۳ تصویب و برای اجرا به نهادهای‌ اجرایی ابلاغ شد. طبق این نقشه راه میزان آب دریاچه ارومیه در پایان یک دوره ده ساله دریاچه بایستی به تراز اکولوژیک یعنی ۱/۱۲۷۴ برسد.

راهکارهای مصوب برای نجات دریاچه ارومیه

راهکارهای کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه در ۶ بخش مصوب و برای اجرا به کلیه دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شده که از سال ۹۳ اجرای آنها در سطح حوضه انجام گرفته است. از جمله مهم‌ترین این پروژه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

– کاهش ۴۰ درصدی حقابه‌های سطحی و زیرزمینی برای فعالیت‌های کشاورزی
– تهیه و اجرای برنامه‌های افزایش بهره‌وری
– توقف پروژه کلیه سدهای درحال احداث و مطالعه در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه
– نظارت دقیق بر برنامه مصارف ۱۲ سد بزرگ حوزه آبخیز دریاچه ارومیه
– عدم تحویل آب مازاد ورودی به سدهای حوزه به بخش کشاورزی
– اتصال رودخانه‌های زرینه‌رود و سیمینه‌رود به طول ۲۵ کیلومتر
– لایروبی رودخانه‌های حوزه آبخیز به طول بالغ بر ۲۵۳ کیلومتر
– انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه
– احداث تصفیه‌خانه برای فاضلاب‌های شهرهای واقع در حوضه آبریز دریاچه برای انتقال سالانه حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب پساب به آن
– کنترل و نظارت بر بیشتر نهرهای سنتی بر روی رودخانه‌های حوزه آبخیز دریاچه ارومیه با هدف ممانعت از ورود آب به اآنها در فصول غیرزراعی
– تثبیت بیولوژیک با گونه‌های درختی و درختچه‌ای در محدوده سواحل جبل‌کندی دریاچه ارومیه در سطح ۴۸۰ هکتار و اجرای سطوح آبگیر باران
– مالچ‌پاشی بیولوژیک در کانون‌های ریزگرد دریاچه ارومیه (پایلوت) منطقه جبل کندی
– حفاظت فیزیکی نوار ساحلی غرب دریاچه ارومیه به طول تقریبی ۵۷۰ کیلومتر
– اجرای پروژه همکاری در احیای دریاچه ارومیه ازطریق مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی در معرض خطر
– تحلیل وضعیت دریاچه ارومیه در پایان سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ ه.ش

دریاچه ارومیه در شرایط نرمال دارای ۵۴۰۰ کیلومترمربع مساحت، ۳۲ میلیارد مترمکعب آب با شوری حدوداً ۲۰۰ گرم در لیتر و سطح تراز ۱/۱۲۷۷ متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد بوده است. در شرایط نرمال یعنی قبل از سال ۱۳۷۶ میزان آب ورودی به دریاچه حدود ۵ میلیارد مترمکعب و میزان تبخیر نیز سالانه در همین حد (سالانه ۱۰۰۰ میلی‌متر) بوده است.

حداکثر سطح تراز دریاچه ارومیه در سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ به ۷۹/۱۲۷۰ متر بالاتر از سطح آبهای آزاد رسیده بود که متاسفانه از ۶ خرداد ماه سال جاری به دلیل برتری میزان تبخیر از سطح دریاچه نسبت به میزان ورود آب از رودخانه‌ها کاهش سطح تراز شروع شده و در حال حاضر ۸ سانتی‌متر کاهش یافته است.

بر اساس تصاویر ماهواره «لندست» سطح عرصه آبی دریاچه ارومیه در ۲۶ خرداد ماه امسال به ۲۳۲۸ کیلومترمربع رسید که نسبت به زمان مشابه در سال گذشته ۱۱۰۴ کیلومترمربع کاهش یافته است. بنابراین، مساحت عرصه آبی نسبت به زمان مشابه در سال گذشته ۳۰ درصد کمتر شده است. حجم آب نیز در وضعیت فعلی ۹۲/۲ میلیارد مترمکعب برآورد شده که نسبت به زمان مشابه در سال گذشته حدود ۷/۱ میلیارد مترمکعب و نسبت به حجم دریاچه در تراز اکولوژیک حدود ۵۸/۱۲ میلیارد کمتر است.

عوامل عدم رسیدگی به وضعیت دریاچه ارومیه

علل و عوامل عدم تامین کامل نیاز زیست‌محیطی دریاچه ارومیه در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ به شرح زیر است:

اگرچه اقدامات بسیاری در سطح حوضه انجام شده و در جلوگیری از خشکیدگی کامل دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته تاثیر مثبتی نیز داشته، اما احیای آن مستلزم یک برنامه درازمدت و مستمر است. علاوه بر این، میزان بارندگی در سطح حوضه نیز باید در حد نرمال و یا بیشتر باشد. متاسفانه در یک دهه اخیر، به ویژه سه سال گذشته روند آبگیری دریاچه ارومیه نزولی بوده که دلایل آن عبارتند از:

۱- کاهش بارندگی در سطح حوضه دریاچه ارومیه؛ در سال آبی جاری میزان بارندگی نسبت به درازمدت حدود ۱۴ میلی‌متر کاهش وجود دارد.
۲- عدم رهاسازی کامل حقابه دریاچه ارومیه از محل سدهای حوضه آبریز آن
۳- عدم اتمام پروژه‌های مهم انتقال آب به دریاچه ارومیه شامل انتقال آب از سد کانی سیب، سد سیلوه و پساب تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهرهای ارومیه و تبریز. قرار بود از سال گذشته بیش از یک میلیارد مترمکعب حقابه دریاچه ارومیه از این محل‌ها تامین شود که به دلیل عدم اتمام این پروژه‌ها امکان آبگیری دریاچه طبق برنامه پیش نرفته است.
۴- عدم شروع به موقع طرح جامع افزایش بهره وری مصرف آب در بخش کشاورزی (بهکاشت)
۵- توسعه بخش کشاورزی (تغییر کاربری اراضی دیم به آبی)

نکته پایانی: پیش‌بینی سطح تراز دریاچه ارومیه در کوتاه‌مدت

برآوردهای علمی نشان می‌دهد که میزان افزایش سطح تراز دریاچه ارومیه در سال آبی جاری تنها ۲۵ سانتی‌متر و حجم آب وارده به آن ۸۵۰ میلیون مترمکعب بوده است. با توجه به شروع فصل گرم سال، مصرف عمده آب در حوزه کشاورزی و همچنین کاهش بارندگی از این به بعد، سطح تراز دریاچه نزولی خواهد بود و امیدی به افزایش آن نیست.

به دلیل افزایش میزان تبخیر که تا اواخر مهرماه ادامه خواهد یافت، پیش‌بینی می‌شود با کاهش حداقل ۶۰ سانتی‌متر ارتفاع آب، سطح تراز دریاچه به کمتر از ۲/۱۲۷۰ متر برسد که در این وضعیت به احتمال بسیار زیاد بخش جنوبی آن کاملا خشک خواهد شد و عرصه آبی به کمتر از ۱۰۰۰ کیلومترمربع و حجم آب به کمتر از یک میلیارد مترمکعب خواهد رسید. پیامدهای چنین وضعیتی اتصال کامل جزایر به سواحل، خروج حیات وحش جزایر به بیرون از پارک ملی، ورود گونه‌های مهاجم به جزایر و ایجاد کانون‌های گردو غبار نمکی در حاشیه دریاچه خواهد بود.

*حجت جباری، معاون اداره کل حفاظت محیط‌ زیست استان آذربایجان غربی ایران و سرپرست مرکز مدیریت هماهنگی و ارزیابی احیای دریاچه ارومیه است.

مهندس حجت جباری/خبرگزاری آناتولی