بحران خشکسالی و آب در ایران
محسن رنانی: مردم ما برای ۳ هزار سال می‌دانستند چگونه آب را مصرف کرده و به تعادلی پایدار در طبیعت برسند. 
گراف‌های میزان بارش در کشور حاکی از آن است که طی سی سال گذشته، میزان بارش در کشور تفاوت چندان محسوسی با سی سال پیش از آن نداشته و حتی آسمان نیز بر ما جفا نکرده است. ولی نظامی ناکارآمد و بی‌تدبیر در حورهٔ حکمرانیِ آب، به راحتی فرهنگ آبیِ ۳ هزار سالهٔ ما را بر باد داده است.
«خانه اندیشمندان علوم انسانی» دیروز سه شنبه میزبان کار‌شناسان، اصحاب رسانه و علاقه‌مندانی بود که برای شرکت در نشستی دیگر از مجموعه نشست‌های «آب، فرهنگ و جامعه» در این مکان حضور یافتند تا راه‌های برون رفت از بحران خشک سالی و آب در ایران را بررسی کنند.
شرایط آبی ایران نه تنها خوب نیست بلکه بحرانی و وخیم است. این حقیقتی است که طی ماه‌های گذشته و در پی هشدارهای برخی کار‌شناسان و خشک شدن پی در پی سد‌ها و تالاب‌های کشور همگی کمابیش به آن پی برده‌ایم.
باوجود سر بیرون آوردن غدهٔ خشکسالی و کم آبی در بسیاری از منطقه‌های کشور که حتی شهرهای شمالی و سرسبز را نیز گرفتار ساخته، این مشکل بدون شک حاصل نه یک سال و ۲ سال، بلکه مدت‌ها بی‌توجهی و بی‌تدبیری در سیاست گذاری و مصرف این نعمت است. آب ایران اکنون در شرایطی قرار دارد که به گفتهٔ بسیاری از کار‌شناسان، بی‌اعتنایی به وخامت اوضاع آن در آینده یی نه چندان دور کشور را با فاجعه یی زیست محیطی درگیر خواهد کرد.
از سال گذشته تا کنون، سه نهاد غیر دولتی اندیشکدهٔ تدبیر آب ایران، انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، در حرکتی شایستهٔ قدردانی که البته به گفتهٔ بسیاری، باید از مدت‌ها پیش کلید می‌خورد، به برگزاری سلسله میزگرد‌ها و نشست‌هایی با شعار «باید درباره آب گفت‌و‌گو کنیم» و با هدف تبدیل کردن آب به دغدغه یی اجتماعی اقدام کردند. مرکز بررسی‌های راهبردی (استراتژیک) نهاد ریاست جمهوری نیز به عنوان بازویی دولتی یکی از بانیان این حرکت به شمار می‌رود.
پنجمین نشست این گروه روز سه‌شنبه (پانزدهم اردیبهشت ۱۳۹۴) با موضوع «نقش باور‌ها، ارزش‌ها و سرمایه‌های اجتماعی در حکمرانی آب» برگزار شد. این نشست میزبان کارشناسانی از حوزه‌های علوم اجتماعی و اقتصادی بود؛ افرادی نظیر «حسن ایمانی جاجرمی»، «غلامرضا غفاری» و «سید احمد فیروزآبادی» که هر سه از جامعه‌شناسان و دانشیاران دانشکدهٔ علوم اجتماعی تهران هستند و همچنین «محسن رنانی» اقتصاددان و نظریه‌پرداز و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان.
نشست با سخنانی از غلامرضا غفاری که به عنوان مجری-کار‌شناس در آن حضور داشت آغاز شد. او با ذکر خلاصه‌ای از مبحث‌های گفته شده در جریان نشست‌های پیشین و سپس اشاره به بحران‌های زیست محیطی و آبی که کشور با آن‌ها درگیر است از مهمانان دعوت کرد تا با توجه به موضوع اصلی نشست نظرات خود را در این خصوص بیان کنند.
چشم‌ها را باید شست؛ جور دیگر باید دید
سخنران نخست نشست ایمانی جاجرمی بود. او سخنان خود را با ذکر اهمیت آب در شکل گیری تمدن و زندگی اجتماعی در فلات ایران آغاز کرد. به گفتهٔ ایمانی جاجرمی، درحالیکه بسیاری از تمدن‌ها بر پایهٔ توسعه پدید می‌آیند، در ایران این آب است که به همه چیز معنا می‌دهد و در نتیجه بحران آبی خطرآفرین‌ترین بحران برای ما خواهد بود. آب چیزی است که در ایران در طی قرون و اعصار به فرهنگ و تمدن شکل بخشیده است و نبود آب نیز مایهٔ نابودی آن‌ها خواهد شد.
او با اشاره به اینکه بحران آبی در کشور سبب شده است تا ما با مشکل‌های جدیدی نظیر آوارگان آب (افرادی که بدلیل خشکسالی از شهرهای خود کوچ کرده‌اند) روبرو شویم گفت: این نشست قرار است به نقش باور‌ها و ارزش‌ها در حکمرانی آب بپردازد. ما باید در همهٔ این باور‌ها و ارزش‌ها و اصول زندگی فعلی خود با نگاهی به آب تجدیدنظر کنیم. ما ایرانی‌ها مردمی به شدت مادی هستیم که همه چیز را با پول می‌سنجیم. شهرسازی کنونی تهران که ناشی از فروش بی‌ضابطهٔ مجوز ساخت و ساز از سوی شهرداری است، گواهی بر این نکته است. ما همه چیز را کالا و قابل فروش می‌پنداریم و این مساله‌ای بسیار خطرناک است.
ایمانی جاجرمی با اشاره به اینکه بسیاری از چیزهایی که ما تصور می‌کنیم با پول می‌توان آن‌ها را کسب کرد دارای ارزش و بار اخلاقی هستند ادامه داد: این رویه محتوای اخلاقی را زیر سوال برده و نابود خواهد کرد. وقتی شما می‌توانید با پول، خدمت سربازی را که یک اصل اخلاقی و ارزشی است بخرید، دیگر چه کسی حاضر خواهد بود خون خود را برای وطن فدا کند. سربازی با این رویه به مساله یی طبقاتی نزول پیدا خواهد کرد.
او با اشاره به اینکه ما همین معامله را با منابع آبی خود نیز کرده‌ایم افزود: نگاهی که اکنون به منابع آبی کشور حاکم است این است که تا چه میزان کی توان از آن‌ها سوددهی و درآمدزایی داشت. با همین هدف است که ما سلامت و حفظ تالاب‌های خود را به سود ناشی از کارخانه‌هایی که در کنار آن‌ها احداث می‌شود می‌فروشیم.
به گفتهٔ این استاد جامعه‌شناسی، یکی دیگر از خطرهایی که در این خصوص وجود دارد حس بی‌اعتنایی و بی‌تفاوتی نسبت به این مساله است. بطوریکه بسیاری از ما دیگر توجهی به مساله‌هایی که پیرامونمان رخ می‌دهند نداریم و بسیاری از اخبار حتی شوک‌آور، ما را شگفت زده نمی‌کنند.
ایمانی جاجرمی گفت: ما باید این سوال را از خود داشته باشیم که نگاه غالب مردم ما به آب و محیط زیست چیست و اینکه آیا بر اساس ارزش‌های اخلاقی و انسانی با این پدیده‌ها رفتار می‌کنیم یا خیر؟ ما باید نگاه مادی را از برخورد با ان پدیده‌ها حذف کنیم. بسیاری از ما حتی اکنون و در این شرایط بحرانی نیز بدلیل نگرانی از مسایل مادی و ریالی است که دغدغهٔ آب و بحران کم آبی را پیدا کرده‌ایم نه انسانیت و اخلاق‌مداری.
او در بخش دوم سخنان خود به مسالهٔ سیاست‌گذاری در حوزهٔ آب پرداخت و با بیان اینکه سیاست‌گذاری‌ها باید با در نظر گرفتن ارزش‌ها و اصول انجام شوند گفت: متاسفانه حوزهٔ سیاست گذاری در کشور ما کمتر از سوی کار‌شناسان و دانشگاهیان و… مورد نقد قرار گرفته است. در ایران رسم بر این است که نقد سیاست‌ها بعد از تبیین و آغاز اجرایی شدن آن و به بیان دیگر زمانی که کار از کار گذشته است صورت گیرد.
او همکاری دولت در استقبال از نگاه منتقد و به شور گذاشتن طرح‌ها و سیاست‌های مختلف در راستای تغییر این رویه را بسیار مهم عنوان کرد و ادامه داد: برای مثال در سیاست جمعیتی‌ای که در خصوص کشور حاکم شده، پیش از آنکه این سیاست اجرایی شود دولت می‌توانست با نظرخواهی از مردم، کار‌شناسان اجتماعی، دانشگاهیان و… در این خصوص تصمیم‌گیری کند؛ ولی اکنون هزینهٔ نقد این سیاست بسیار بالا رفته است. بنابراین جریان سیاست‌گذاری بویژه در بحث آب باید به شور گذاشته شود و بررسی‌های دقیق در خصوص آن صورت گیرد. اگر سیاستمداران و حکمرانان ما سیاست مشورت و نظرخواهی را وارد سیاستگذاری‌های خود می‌کردند، بسیاری از معضلات محیط زیستی‌ای امروز ما که ناشی از عدم نقد اجتماعی و تصمیم گیری در اتاق‌های دربسته است رخ نمی‌داد.
«ساختارهای اداری ملی» موضوع دیگری بود که ایمانی جاجرمی در سخنان خود به آن اشاره کرد. به این معنی که هر یک از بخش‌ها و سازمان‌ها در کشور بدون توجه به اینکه ارگان‌های مختلف نظیر اعضای بدن با یکدیگر برای هدفی بزرگ همکاری می‌کنند، تنها بدنبال تحقق اهداف خود است و در این راه توجهی به ضرر و خسارت‌های که ممکن است سیاست‌های آن‌ها به سایر ارگان‌ها وارد کند و با هدف‌های آن‌ها تلاقی داشته باشد ندارد.
او با اشاه به طرح‌هایی نظیر مسکن مهر پردیس گفت: این طرح در دولت قبل از سوی وزارت مسکن و با حمایت رییس جمهور کلید خورد و بدون اینکه از سایر وزارتخانه‌ها و بخش‌ها نظرخواهی کند که آیا در احداث این طرح مشکلی وجود دارد یا نه جلو رفت. اکنون ما شاهد هستیم که این فرایند ساختاریِ بدون منطق، ساکنان این شهر جدید را دچار مشکل‌های فراوانی در حوزهٔ آب و فاضلاب و… کرده است.
او در پایان سخنان خود به بحث قانونگذاری به عنوان یکی دیگر از معضل‌های منتهی به بحران آب اشاره کرد و گفت: بسیاری تصور می‌کنند که مشکل‌های حوزهٔ آب با خارج شدن از بخش دولتی و واگذاری به بخش خصوصی حل می‌شوند. این در حالی است که مشکل اصلی ما نقص در قانونگذاری است. تا زمانی که این نواقص وجود دارند و نظام مقررات‌گذاریِ قوی‌ای نداشته باشیم، حتی واگذاری به بخش خصوصی نیز کمکی به ما نخواهد کرد.
لزوم توجه و اعتماد به سرمایه‌های اجتماعی
حسن فیروزآبادی نیز در ابتدای سخنان خود به نقش و جایگاه آب در فرهنگ عامهٔ ایرانی و اسلامی ما اشاره کرد. او آب را در این فرهنگ اساس و مبنای اصلی زندگی عنوان کرد که با مفهوم‌هایی نظیر پاکی، روشنایی، مراد، قداست، تطهیر و… گره خورده است.
این استاد جامعه‌شناسی در ادامه گفت: آب کالایی عمومی است. به این معنی که همهٔ مردم قادر هستند از آن‌ها استفاده کنند و نمی‌توان کسی را از آن محروم کرد و همین باعث شده است برخی تصور کنند می‌توانند بصورت رایگان هر استفاده‌ای از آب داشته باشند.
او با اشاره به اینکه برای حفظ این منابع باید از مصرف بی‌ضابطه و بیش از حد آن‌ها جلوگیری شود و همین امر مسالهٔ حکمرانی آب را مطرح می‌کند گفت: این حکمرانی از طرق مختلف قابل اجرا است. برای مثال می‌توان با نظارت شدید جلوی استفادهٔ نادرست از آب را گرفت. ولی آیا این راه درست است و نظارت صرفا توانایی جلوگیری از هدر رفت منابع آبی و حتی سایر منابع محیط زیستی به عنوان کالاهای عمومی را دارا است. در اینجا است که نقش سرمایه‌های اجتماعی اهمیت پیدا می‌کند.
فیروزآبادی افزود: حلقهٔ مفقودهٔ حکمرانی آب در کشور و شاید پاسخ برون رفت از بحران آب را بتوان در همین سرمابه‌های اجتماعی یافت. ما باید بدنبال راهی باشیم که از طریق آن، نظام‌های حکمرانی از دل سرمایه‌های اجتماعی و بر مبنای ارزش‌های و باورهای این مردم شکل بگیرند. چراکه نظارت‌های حاکمیتی در این راه موفقیت چندانی نداشته‌اند.
اهمیت نهاد آموزشی در این راه یکی از نکته‌هایی بود که او در ادامه به آن اشاره کرد و نقش آن را در کنار خانواده به عنوان کوچک‌ترین سلول اجتماعی بسیار حایز اهمیت دانست. به گفتهٔ فیروزآبادی، ما هنوز در زمرهٔ کشورهایی قرار داریم که یکی از بالا‌ترین آمارهای رضایت و اعتماد از خانواده را دارا است. بنابراین استفاده از این سرمایهٔ اجتماعی بزرگ و قدرتمند بویژه در حوزهٔ زنان و مادران قادر خواهد بود تاثیرهای فراوانی را چه در بُعد آموزش و… داشته باشد.
رسانه‌های جمعی و تاثیر آن‌ها در گسترش ارزش‌هایی که قادر است به اصلاح حکمرانی آب کمک کند، ظرفیت‌های مذهبی جامعه و روحانیون، افراد شناخته شده نظیر ورزشکاران و هنرمندان و البته کمک گرفتن از شیوه‌های سنتی مدیریت و حکمرانی آب که سال‌ها بصورت موفق عمل کرده‌اند از دیگر حوزه‌ها و گروه‌های مرجعی بود که به گفتهٔ فیروزآبادی قادر هستند نقش بزرگی در این خصوص ایفا کنند.
محسن رنانی: با آتش آب بازی نکنیم!
دکتر محسن رنانی سخنران پایانی نشست بود. این نظریه‌پرداز اقتصادی و اجتماعی برجسته که از اصفهان برای شرکت در این نشست به تهران سفر کرده بود، سخنان خود را با جملهٔ «با آتش آب بازی نکنیم» آغاز کرد.
رنانی با اشاره به اینکه او یک اقتصاددان نهادگرا است (به این مفهوم که عقیده دارد اقتصاد را نمی‌توان تنها با پول و سرمایه مدیریت کرد و باید از ابزارهای فرهنگی و اجتماعی نیز در این راه کمک گرفت) گفت: ولی در خصوص آب، می‌خواهم بحث خود را با ورود از دریچهٔ انتقاد از عنوان این نشست آغاز کنم. چراکه متهم کردن مردم، جامعه و فرهنگ در بحران آبی‌ای که امروز با آن روبرو هستیم نوعی نعل وارونه و به دور از انصاف است.
به گفتهٔ رنانی، سهم مصرفیِ اندک مردم در چرخهٔ آب به ما اجازه نمی‌دهد که آن‌ها را در معرض اتهام قرار دهیم و از کسانی که خود قربانی سیاست‌های آبی غلط هستند بخواهیم تقصیر خود را پذیرفته و الگوی مصرف خود را اصلاح کنند.
این استاد اقتصاد در ادامه گفت: اگر الگوی مصرف مردم در جایی خراب شده است، این حکمرانی غلط آب است که آن را تخریب کرده است. مردم ما برای ۳ هزار سال می‌دانستند چگونه آب را مصرف کرده و به تعادلی پایدار در طبیعت برسند. گراف‌های میزان بارش در کشور حاکی از آن است که طی سی سال گذشته، میزان بارش در کشور تفاوت چندان محسوسی با سی سال پیش از آن نداشته و حتی آسمان نیز بر ما جفا نکرده است. ولی نظامی ناکارآمد و بی‌تدبیر در حورهٔ حکمرانیِ آب، به راحتی فرهنگ آبیِ ۳ هزار سالهٔ ما را بر باد داده است و اکنون اقدام به زیر سوال بردن جامعه و فرهنگ می‌کنند.
رنانی در ادامه با اشاره به اینکه فرهنگ نیز نقش مهمی در این میان دارد و بدون شک اصلاح الگوی مصرف آب باید از طریق فرهنگی صورت گیرد گفت: با این وجود موضوع این است که بحران آب اکنون به بیماری در شرف تشنج و ورود به کمایی مرگ بار شبیه است. بدون شک نمی‌توان در این شرایط بحرانی به بیمار گفت که با تغییر الگوی تغزیهٔ خود جلوی بحران را بگیرد. شرایط آبی کشور نیز در معرض ورود به تشنج است و ما باید از وقوع این فاجعه جلوگیری کنیم.
رنانی با بیان اینکه سطح‌هایی از نزاع آبی در بسیاری از قسمت‌های کشور آغاز شده گفت: با ادامهٔ روند کنونی، این نزاع در کشور افزایش خواهد یافت و طی سال‌های آینده بصورت روزانه، زندگی مردم را متاثر خواهد کرد. پس در این شرایط نمی‌توان از اصلاح الگوهای مصرفی مردمی که سهمی بسیار ناچیز در مصرف آب در مقایسه با صنعت و کشاورزی دارند سخن گفت. ما باید سیاست‌های غلط حکمرانی نادرست آب را زیر سوال ببریم و به اصلاح آن‌ها بپردازیم.
به گفتهٔ رنانی، در تغییرهای نهادی و اجتماعی چهار سطح فرهنگی، بنیادی، حکمرانی و رویه‌های اجرایی و در نهایت تخصیص منابع مطرح می‌شوند. برای تغییر دو سطح آغازی ما به صد‌ها سال زمان نیاز داریم و بنابراین دست گذاشتن بر روی این سطوح در شرایط فعلی بی‌فایده خواهد بود. این در حالی است که دو سطح پایینی، موجب تخریب آب در کشور شده‌اند و باید به اصلاح و تغییر آن‌ها اهتمام ورزیده شود. در صورتی که حکمرانی نادرست آب به عنوان دلیل اصلی بروز بحران، متحول و تلاش‌ها برای اصلاح آن آغاز شود، می‌توان با جلب اعتماد فرهنگ و جامعه از آن‌ها نیز انتظار داشت در این راه دست به کمک و اصلاح بزنند.
برای تغییر یک رویهٔ غلط و اصلاح ضررهای ناشی از آن، باید به وجود اشتباه در این سیستم اذعان کرد و آن را پذیرفت. این نکته‌ای است که رنانی با اشاره به آن افزود: خطری که اکنون وجود دارد این است که عده‌ای از سیاست گذاران آبیِ کشور حاضر به پذیرش شرایط بحرانی آب نیستند و سعی در عادی جلوه دادن آن دارند. ادامهٔ این رویه ما را در آینده در شرایطی بار‌ها بغرنج‌تر از مذاکرات هسته‌ای قرار خواهد داد. در آینده، این نه آمریکا و عربستان و فرقه‌های مذهبی تندرو و…، بلکه آب خواهد بود که بیشترین ضربه را به این نظام وارد خواهد کرد.
رنانی با اشاره به اینکه نزاع‌های استانی در حوزهٔ آب مدت‌ها است که در اصفهان، شهرکرد و چهارمحال و بختیاری و برخی دیگر از نقاط آغاز شده گفت: این نزاع تا جایی پیش رفته که دیگر حتی صحبت‌های کار‌شناسی نیز تاثیر چندانی در کاهش و تلطیف آن ندارد. ما باید از گسترش این نزاع‌ها به سایر استان‌ها و خانه به خانه شدن این نزاع که اکنون در قالب مشاجره‌های لفظی در برخی استان‌ها شاهد آن هستیم جلوگیری کنیم و باید در این راه سریع عمل کنیم.
پنهان کاری و لاپوشانی بحرانی بودن شرایط آبی کشور، خطر بزرگ دیگری است که رنانی با ذکر آن افزود: عده‌ای نمی‌گذارند گفتگو در این باب شکل گیرد و از نتایج آن وحشت دارند. این در حالی است که اگر اکنون ما می‌توانیم با گفتگو و اذعان به وجود این بحران، برای برون رفت از آن به چندین چاره توسل جسته و از شدت آن بکاهیم، با ادامهٔ روند کنونی در آینده به جایی خواهیم رسید که دیگر هیچ چاره‌ای جر آنچه به ما تحمیل خواهد شد نداریم. نخستین ضرورت ما این است که نظام حکمرانی، متوجه بحران باشد و به وجود آن اذعان کند و مدیریت و حاکمیت خود را بر این مبنا تغییر دهد.
رنانی با اشاره به مسالهٔ حذف یارانه‌ها گفت: چرا نظام ما در حوزه‌های سیاسی همواره قاطع عمل می‌کند و در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی محتاطانه و‌گاه با ترس رفتار می‌کند. ماه‌ها است که دولت قصد دارد در خصوص حذف یارانه‌ها تصمیم گیری کند، ولی آن‌ها جرات حذف یارانه بگیران پردرآمد را ندارند. اگر دولت با اذعان مشکلات اقتصادی خود و طرح آن‌ها در قالب گفتگوی مستقیم و بی‌پرده با مردم به آن‌ها اعتماد کند، مردم بدون شک در این راه به نظام حکمرانی کمک خواهند کرد. در خصوص آب نیز همینطور است. دولت‌های مختلف کشور همگی در رسیدن به بحران کنونی مقصر بوده‌اند و با وضع سیاست‌های غلط و کار‌شناسی نشده‌ای نظیر توسعهٔ کشاورزی، خودکفایی در گندم، سدسازی و… کشور را به بحران کنونی دچار کرده‌اند. پس همگی باید به این اشتباه‌ها اذعان کرده و با پذیرش آن، برای خروج از بحران تلاش کنند.
در پایان نشست، حاضران پرسش‌ها و نظرهای خود در این خصوص را مطرح کردند که مساله‌هایی نظیر لزوم وجود نمایندگان آب در مجلس، لزوم اصلاح قانون‌های سختگیرانه، لزوم غالب شدن فضای نقد و گفتگو در خصوص مشکل‌های زیست محیطی کشور بویژه آب، هماهنگ کردن کار‌شناسی شدهٔ شرایط آبی کشور با فن آوری‌های جدید، لزوم افزایش نقش مردم در تصمیم گیری‌های جامعه و بویژه آب به عنوان کالایی که مستقیم بر زندگی آن‌ها تاثیرگذار خواهد بود از طریق بحث عمومی، نقد و تشکیل سازمان‌های مردم نهاد و… در آن مطرح شد.
ایرنا
