پوپولیسم و روانشناسی توده‌ها

بررسی عوام‌فریبی و درک ریشه‌های فکری و اجتماعی آن در غرب و اپوزیسیون ایران

۱. مقدمه: چارچوب نظری و مسئله تحقیق

۱.۱. طرح مسئله و ضرورت تحقیق

پوپولیسم، به عنوان یک نیروی سیاسی، از حاشیه به مرکز صحنه جهانی منتقل شده و امروزه دموکراسی‌های تثبیت‌شده را نیز به چالش کشیده و در جوامع در حال گذار، تهدیدی جدی محسوب می‌شود. این پدیده دیگر به یک منطقه جغرافیایی یا طیف سیاسی خاص محدود نیست، بلکه به یک دینامیک جهانی تبدیل شده که از ایالات متحده و اروپا تا آمریکای لاتین و خاورمیانه قابل مشاهده است.^۱ تحلیل این پدیده نیاز به رویکردی چند بعدی دارد که صرفاً به عوامل سیاسی یا اقتصادی اکتفا نکند، بلکه مکانیسم‌های روان‌شناختی و تأثیرات رسانه‌ای را نیز در نظر بگیرد. در این مقاله، پوپولیسم از منظری جامع مورد بررسی قرار می‌گیرد تا ماهیت، خاستگاه، و پیامدهای آن به صورت عمیق تحلیل شود. با تمرکز بر ظهور پوپولیسم در قرن بیست‌ویکم، این مقاله به صورت خاص به عوامل اقتصادی و اجتماعی در دموکراسی‌های غربی می‌پردازد و سپس با یک مطالعه تطبیقی، پویایی‌های مشابه در میان اپوزیسیون ایران، به ویژه در خارج از کشور، را تحلیل می‌کند. در این زمینه، رویدادهای تاریخی مانند انقلاب ۱۳۵۷ به عنوان یک مورد مقایسه‌ای مورد بررسی قرار می‌گیرد تا خطرات پوپولیسم ساده‌انگار در یک جامعه آسیب‌پذیر و ناراضی، برجسته شود.

۱.۲. فرضیه اصلی و ساختار مقاله

فرضیه اصلی: پوپولیسم نه یک ایدئولوژی منسجم، بلکه یک راهبرد سیاسی منعطف است که با بهره‌برداری از بحران‌های اقتصادی و اجتماعی و آسیب‌پذیری‌های روانشناختی توده‌ها، به دنبال کسب قدرت و حفظ آن است. این راهبرد با ساده‌سازی مسائل پیچیده، خلق روایت‌های دوگانه “ما” در برابر “آنها” و تمرکز بر رهبری کاریزماتیک، هدف خود را دنبال میکند.

ساختار این مقاله بر اساس رویکردی تحلیلی تدوین شده است. ابتدا، مبانی نظری پوپولیسم از طریق بررسی تاریخچه و تعاریف آکادمیک ارائه می‌شود. در ادامه، دلایل ظهور پوپولیسم در دموکراسی‌های غربی تحلیل شده و به صورت موردی به پدیده‌هایی مانند برگزیت و ترامپیسم پرداخته می‌شود. سپس، با ورود به حوزه روانشناسی توده‌ها، نظریات متفکرانی چون گوستاو لوبون، دیتریش بونهوفر، کارلو م. چیپولا و کارل گوستاو یونگ بررسی می‌شوند. این چارچوب نظری به عنوان مبنایی برای تحلیل پوپولیسم در میان اپوزیسیون ایران و مقایسه آن با پویایی‌های انقلاب ۱۳۵۷ به کار گرفته می‌شود. در نهایت، نقش رسانه‌های مدرن در تقویت پوپولیسم و راهکارهای مقابله با این پدیده مورد بحث قرار می‌گیرد.

۱.۳. منابع مورد استفاده

این گزارش بر پایه منابع معتبر و تحقیقات آکادمیک بنا شده است، که شامل آثار برجسته‌ای در حوزه علوم سیاسی (مانند کارهای Mudde و Kaltwasser, Rosanvallon)، اقتصاد (Berthold و Winkler) و روانشناسی (Cipolla, Bonhoeffer, Le Bon, Jung, Kahneman) می‌شود. علاوه بر این، از آثار کلاسیک ادبی و فلسفی مانند کتاب ۱۹۸۴ نوشته جورج اورول، سرمایه اثر کارل مارکس، و قرارداد اجتماعی از ژان-ژاک روسو برای غنا بخشیدن به تحلیل و ارائه چشم‌اندازهای عمیق‌تر استفاده شده است.

۲. بنیادهای نظری پوپولیسم: تاریخ، تعریف و سیر تکامل

۲.۱. تعریف پوپولیسم: فراتر از یک واژه سهل الاستعمال

واژه پوپولیسم از ریشه لاتین «Populus» به معنای «مردم» گرفته شده است.^۳ با این حال، تعریف دقیق و جامع آن در ادبیات آکادمیک همچنان محل بحث است.^۱ فرهنگ لغت دودن، پوپولیسم را «سیاستی عوام‌فریبانه و فرصت‌طلبانه» تعریف می‌کند که با «دراماتیزه‌کردن وضعیت سیاسی» به دنبال جلب نظر توده‌هاست.^۴ این تعریف بر جنبه سطحی و ساده‌انگارانه پوپولیسم تأکید دارد، اما برای درک عمیق پدیده کافی نیست.

مهم‌ترین تعریف آکادمیک از پوپولیسم توسط کاس مودده (Cas Mudde) و کریستوبال روویرا کالتواسر (Cristóbal Rovira Kaltwasser) ارائه شده است که آن را نه یک ایدئولوژی کامل، بلکه یک ایدئولوژی حداقلی می‌دانند.^۵ بر اساس این تعریف، پوپولیسم جامعه را به دو گروه «خودی و غیر خودی» تقسیم می‌کند: «مردم پاک» در برابر «نخبگان فاسد».^۵ پوپولیست‌ها ادعا می‌کنند که تنها خودشان «صدای مردم ساده» هستند و تمام جنبش‌ها و احزاب دیگر را به عنوان بخشی از «نخبگان» یا «غیرخودی‌ها» طرد می‌کنند.^۳ این ادعای «نمایندگی انحصاری» مهم‌ترین ویژگی پوپولیسم است. این تقسیم‌بندی به نخبگان محدود نمی‌شود؛ پوپولیست‌ها اغلب «دیگر سازی» میکنند، که می‌تواند مهاجران، اقلیت‌ها یا هر گروهی باشد که از نظر آنها تهدیدی برای «مردم واقعی» محسوب می‌شود.^۳

پوپولیسم در ذات خود یک راهبرد سیاسی است که بر «اراده مردم» و «ساده‌سازی» مسائل تأکید دارد و راه‌حل‌های ساده‌ای را برای مشکلات پیچیده پیشنهاد می‌دهد.^۳ این راهبرد با تحریک احساسات، ایجاد تقابل «ما» در برابر «آنها» و تمرکز بر رهبران کاریزماتیک، به دنبال نادیده گرفتن فرآیندهای دموکراتیک پیچیده است.^۳ همان‌طور که پی‌یر روزانوالون (Pierre Rosanvallon) اشاره می‌کند، پوپولیسم یک مفهوم «پروژکتیو» است که تحولات سیاسی پیچیده را تحت یک برچسب ساده دسته‌بندی می‌کند، در حالی که ریشه‌ها و ماهیت آنها بسیار متفاوت است.^۱ این امر نشان می‌دهد که پوپولیسم نه یک پدیده یکسان در تمام کشورها، بلکه یک راهبرد منعطف است که خود را با زمینه‌های مختلف تطبیق می‌دهد.

۳. خاستگاه پوپولیسم در دموکراسی‌های غربی (قرن بیست‌ویکم)

۳.۱. ریشه‌های اقتصادی: بازندگان جهانی‌شدن و اتوماسیون

ظهور پوپولیسم در غرب در قرن بیست‌ویکم با روندهای اقتصادی کلان گره خورده است.^۶ یکی از این روندها کاهش سهم دستمزدها از درآمد ملی است که نابرابری بین درآمد نیروی کار و سرمایه را افزایش داده است.^۶ عوامل اصلی این روند عبارتند از:

جابه‌جایی مشاغل: جهانی‌شدن تجارت باعث شده است که بسیاری از مشاغل با دستمزد پایین به کشورهای ارزان‌تر منتقل شوند، که این امر به از دست رفتن شغل و کاهش درآمد در میان کارگران، انجامیده است.^۷

اتوماسیون: پیشرفت فناوری و اتوماسیون نیز به این روند سرعت بخشیده و شغل انسانها و منبع درآمد آنها را توسط ماشین های خودکار جایگزین کرده است.^۷

نتیجه این تغییرات، ایجاد طبقه‌ای از «بازندگان» جهانی‌شدن است که علی‌رغم رشد اقتصادی کلی، از آن بهره‌ای نبرده‌اند.^۶ این افراد اغلب در بخش صنعتی فعالیت داشتند و فرصت‌های شغلی جدید در بخش خدمات را نتوانسته‌اند به دست آورند.^۷ مهاجرت فزاینده نیز به این وضعیت دامن زده است.^۷ در حالی که مهاجرت می‌تواند در بلندمدت برای اقتصاد ملی مفید باشد، در کوتاه‌مدت، با افزایش عرضه نیروی کار، فشار بر دستمزدهای نیروی کار کم‌مهارت را افزایش می‌دهد.^۷ این مسئله، نارضایتی اقتصادی را با نگرانی‌های فرهنگی و اجتماعی درهم می‌آمیزد و زمینه‌ای مساعد برای پوپولیست‌ها فراهم می‌سازد تا از این «نقطه ضعف» توزیعی بهره‌برداری کنند.^۷

۳.۲. ریشه‌های اجتماعی و فرهنگی: بحران هویت و فروپاشی همبستگی

ریشه‌های پوپولیسم تنها اقتصادی نیست؛ عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز نقشی کلیدی دارند.^۷ تحولات اجتماعی مانند افزایش حقوق اقلیت‌ها، توانمندسازی زنان، و مهاجرت، برای برخی از گروه‌ها، به‌ویژه در طبقه متوسط، به احساس «تهدید وضعیت» منجر شده است.^۷ این افراد لزوماً از لحاظ اقتصادی ضعیف نیستند، اما احساس می‌کنند که موقعیت اجتماعی و فرهنگی‌شان در حال افول است.^۸ در چنین جامعه‌ای، اعتماد به سیستم سیاسی به شدت کاهش می‌یابد و پوپولیست‌ها می‌توانند با موفقیت از روایت‌های «ما» علیه «آنها» استفاده کنند.^۷

این پویایی‌ها یک زنجیره علّی پیچیده را ایجاد می‌کنند: نابرابری اقتصادی ناشی از جهانی‌شدن و اتوماسیون به نارضایتی منجر می‌شود. این نارضایتی با تغییرات فرهنگی ترکیب شده و به یک «بحران هویت» تبدیل می‌شود که در آن بخش‌های وسیعی از جامعه احساس می‌کنند که «دیگر به آن تعلق ندارند».^۷ این وضعیت به بی‌اعتمادی به نهادهای سیاسی و دموکراتیک می‌انجامد و پوپولیست‌ها با ارائه راه‌حل‌های ساده و خلق روایت‌های «مردم در برابر نخبگان»، از این خلأ برای کسب قدرت استفاده می‌کنند.^۷

سیاست عوام‌فریبی از ساختارهای قدرت، سنت‌ها و هنجارهای اجتماعی موجود بهره می‌برد. با استفاده از هنجارهای فرهنگی، حافظه تاریخی، باورها و دگم‌ها، یک نوع طرز «تفکر جمعی»  را شکل می‌دهد که پذیرش پیچیدگی‌ها را رد می‌کند. این پدیده ارتباط نزدیکی با مفهوم «روان‌پریشی جمعی» دارد، که در آثار جورج اورول و کارل گوستاو یونگ توصیف شده است. در این شرایط، جامعه شروع به انکار واقعیت می‌کند و انسانها به جای تفکر مستقل، آنچه را که به آن‌ها گفته می‌شود، باور می‌کنند. عوام‌فریبان با معرفی خود به عنوان حافظان ارزش‌های سنتی یا حتی مدرن و انقلابی، این پدیده را در جهت منافع خود به کار می‌گیرند.

باید به یاد داشت،که پوپولیست ها در طول تاریخ همواره فاقد یک ایدلوژی منسجم بوده و هستند. آنها همواره سعی دارند برای کسب قدرت، در مبارزه با مخالفان و منتقدان خود، خود مبارزه و کسب قدرت را تبدیل به یک ایدلوژی کرده و در این کارزار نیل به هدف، ابزار رسیدن به آن را توجیح میکند. آنها از ضعف مخالفان خود، انسداد سیاسی و استیصال توده ها در جامعه استفاده کرده، با نوعی تقدیس هدف، که در واقع کسب قدرت است، مشروعیت برای سیاست ها و تاکتیک های خود میسازند. یعنی هدف، ابزار رسیدن به آن را توجیح میکند. راهبردی که همواره حکومت اسلامی در ایران و سایر حکومت های توتالیتر و فاشیست برای کسب، تحکیم و گسترش قدرت سیاسی در اختیار گرفتند. آنها همواره سعی داشتند در کلیه حوزه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره در کشور، “خودی و غیر خودی” بسازند، صدای منتقدان همواره صدای “دیگری و غیر خودی” بوده و آن را “دشمن” اطلاق کردند. این سیاست همواره یکی از عناصر مهم در توسعه اختناق و توجیحی برای سرکوب بوده است.

۳.۳. مطالعه موردی: ترامپیسم و برگزیت

پدیده ترامپ و برگزیت نمونه‌های بارز این زنجیره علّی هستند. در برگزیت (Brexit)، پوپولیست‌های راست‌گرا با وعده‌های ساده‌انگارانه مانند «بازپس‌گیری کنترل» و «حاکمیت ملی» به جای استدلال‌های منطقی عمل کردند و توانستند احساسات نارضایتی اقتصادی و فرهنگی را بسیج کنند.^۹ این وعده‌ها به جای افزایش رفاه و امنیت، به مشکلات اقتصادی، موانع تجاری، و آشفتگی‌های سیاسی منجر شد.^۹

ترامپیسم (Trumpism) نیز نمونه‌ای از «پوپولیسم اقتدارگرا» است.^۱۰ بر اساس نظریه میریام خوان–تورس گونزالس (Miriam Juan-Torres González)، این رویکرد جهان را از طریق دو «تلسکوپ» می‌بیند: یکی تهدید از سوی «گروه‌های اقلیت» (مانند مهاجران و تراجنسیتی‌ها) و دیگری تهدید از سوی «نخبگان» (مانند «چپ‌گرایان وُک»).^۱۰ این تاکتیک، یک «گروه داخلی» را برای خود تعریف می‌کند که شامل «مسیحیان سفیدپوست آمریکایی» و «طبقه کارگر» می‌شود و در آنها ترس و حس ناامیدی را تقویت می‌کند.^۱۰ این امر باعث می‌شود که حامیان ترامپ حتی اقدامات غیراخلاقی وی را توجیه کنند.^۱۰ این نوع پوپولیسم با ترویج تئوری‌های توطئه تقویت می‌شود که به روایت «مردم در برابر نخبگان» دامن می‌زند.^۱۰

ترامپ با کنار گذاشتن اصول ایدئولوژیک سنتی و تمرکز بر «نتایج ملموس» مانند ایجاد شغل در داخل کشور، توانست از شکاف‌های موجود در جامعه به نفع خود بهره ببرد.^۱۱

۴. پوپولیسم و روانشناسی توده‌ها

۴.۱. روانشناسی جمعیت از دیدگاه گوستاو لوبون: ظهور «ذهن جمعی»

گوستاو لوبون (Gustave Le Bon)، جامعه‌شناس و روانشناس فرانسوی، در کتاب خود با عنوان روانشناسی توده‌ها، به بررسی رفتار جمعیت‌های سازمان‌نیافته (توده) بعنوان بازیگر چدید در اجتماع می‌پردازد و آن را به عنوان یک «ذهن جمعی» توصیف می‌کند که بیش از ذهن تک تک افراد تشکیل‌دهنده آن بوده، و متفاوت عمل میکند. ¹² به اعتقاد لوبون، هنگامی که افراد در یک جمعیت گرد هم می‌آیند، هویت فردی، استدلال و قضاوت خود را از دست می‌دهند و به شدت تلقین‌پذیر می‌شوند.^۱۲ در چنین حالتی، جمعیت توسط رهبرانی هدایت می‌شود که لزوماً از هوش بالایی برخوردار نیستند، اما می‌توانند با قاطعیت و تحریک احساسات، توده را کنترل کنند.^۱۲ این نظریه چارچوبی برای درک این مسئله فراهم می‌کند که چگونه یک جنبش پوپولیستی می‌تواند در مدت کوتاهی بخش‌های عظیمی از جمعیت را بسیج کند و فرآیندهای فکری منطقی را کنار بگذارد.

۴.۲. نظریه حماقت: بونهوفر و چیپولا

این بحث را می‌توان با نظریات دیتریش بونهوفر (Dietrich Bonhoeffer) و

کارلو م. چیپولا (Carlo M. Cipolla) در مورد «حماقت» عمیق‌تر کرد.

دیتریش بونهوفر، الهی‌دان و از مبارزان مقاومت علیه رژیم نازی، در نوشته‌های خود حماقت را «دشمن خطرناک‌تر خوبی» نسبت به شر می‌دانست.^۱۴ او استدلال می‌کرد که علیه شر می‌توان مبارزه کرد و آن را افشا کرد، اما در برابر حماقت ناتوانیم، زیرا منطق و استدلال به آن بی‌اثر است.^۱۵ بونهوفر معتقد بود که حماقت یک نقص اخلاقی است، نه یک نقص فکری و ذاتی.^۱۶ او توضیح می‌دهد که چگونه «هرگونه نمایش بیرونی قدرت» سیاسی یا مذهبی، بخش بزرگی از مردم را «احمق» می‌کند و آنها را به «ابزاری بی‌اراده» تبدیل می‌سازد که بدون توانایی تشخیص شر، قادر به انجام هر کاری هستند.^۱۷ این افراد «نه با خودشان، بلکه با شعارها و گفته‌هایی که بر آنها مسلط شده‌اند» سروکار دارند.^۱۸

کارلو م. چیپولا، اقتصاددان ایتالیایی، در مقاله‌اش با عنوان قوانین اساسی حماقت انسان، افراد احمق را خطرناک‌ترین نوع انسان معرفی می‌کند.^۱۹ چیپولا استدلال می‌کند که افراد احمق کسانی هستند که «به دیگران ضرر می‌رسانند، بدون اینکه خودشان سودی ببرند».^۲۰ این ویژگی آنها را حتی از «راهزنان» که تنها به دنبال منافع خود هستند، خطرناک‌تر می‌سازد.^۲۰ او معتقد است که حماقت به صورت مساوی در تمام اقشار جامعه، صرف نظر از تحصیلات یا طبقه اجتماعی، توزیع شده است.^۲۰

بر اساس چیپولا، یک فرد با جایگاه قدرت و نفوذ که احمق است، می‌تواند آسیب‌های مخرب‌تری به جامعه وارد کند.^۲۱ این نظریات چارچوبی روان‌شناختی برای درک این موضوع فراهم می‌کنند که چرا استدلال‌های منطقی و مبتنی بر واقعیت در برابر پوپولیسم بی‌اثر هستند و چگونه این پدیده از طریق یک «امتناع تفکر‌» تقویت‌شده اجتماعی به پیش می‌رود.

۴.۳. اثر دانینگ-کروگر و اپوزیسیون ایران

اثر دانینگ-کروگر (Dunning–Kruger effect) یک سوگیری شناختی است که در آن افراد با توانایی کم، مهارت خود را بیش از حد واقعی تخمین می‌زنند.^۲۲ ریشه این پدیده در این واقعیت است که برای تشخیص بی‌کفایتی خود، نیاز به همان مهارت‌هایی دارید که در آنها بی‌کفایت هستید.^۲۳ به عبارت دیگر، «مشکل ناآگاهی از دامنه جهل خود، بخشی از وضعیت انسانی است».^۲۳ این اثر در میان برخی از اعضای اپوزیسیون وکنشگران سیاسی ایران، به‌ویژه در فضای رسانه‌های اجتماعی، به وضوح قابل مشاهده است. افرادی که دانش یا تجربه محدودی در تحلیل سیاسی، اقتصاد، یا مدیریت دارند، خود را به عنوان «تحلیل‌گران متخصص» یا «رهبران» معرفی می‌کنند.^۲۴ این افراد نه تنها درک نادرستی از توانایی‌های خود ندارند، بلکه به دلیل عدم توانایی در تشخیص شایستگی، اغلب توانایی‌های افراد واقعاً متخصص را نیز نادیده می‌گیرند.^۲۵ این اثر در قالب ارائه نظریات ساده‌لوحانه و مطلق‌گرایانه در مورد آینده سیاسی ایران مشاهده می‌شود. این پدیده به ایجاد یک «حباب خودشیفتگی» کمک می‌کند که مانع از رشد یک رهبری توانمند و واقع‌بین در میان اپوزیسیون بشود‌.

۴.۴. ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگوها (Archetypen) از دیدگاه یونگ

کارل گوستاو یونگ (Carl Gustav Jung) نظریه «ناخودآگاه جمعی» را مطرح کرد، که به گفته او یک «ساختار روان‌شناختی اجتماعی» و «غیرشخصی» است که در تمام انسان‌ها به صورت ارثی وجود دارد.^۲۶ این ناخودآگاه شامل «کهن‌الگوها» (Archetypen) یا الگوهای کهن و جهانی است که در اسطوره‌ها، افسانه‌ها، هنر و رؤیاها خود را آشکار می‌کنند.^۲۷

رهبران پوپولیست به صورت هدفمند و عامدانه می‌دانند که چگونه این کهن‌الگوها را در ناخودآگاه جمعی مردم فعال کنند.^۲۸ با استفاده از نمادها و روایت‌های ساده، آنها می‌توانند کهن‌الگوهای «قهرمان»، «حکمران» یا «جادوگر» را در میان توده‌ها برانگیزانند.^۲۹

برای مثال، یک رهبر پوپولیست خود را به عنوان «قهرمان» معرفی می‌کند که «شجاعانه» علیه «نخبگان فاسد» یا «دشمن خارجی» مبارزه می‌کند.^۳۰ یا ممکن است نقش یک «حکمران» را بازی کند که با قاطعیت و اعتماد به نفس، کنترل را به دست می‌گیرد و به مردم احساس امنیت می‌دهد.^۳۱ این تاکتیک‌ها به پوپولیست‌ها اجازه می‌دهند تا با دور زدن تفکر منطقی، یک ارتباط عاطفی قدرتمند با پیروان خود برقرار کنند.

۴.۵. جدول ۱: نظریه‌های کلیدی و ارتباط آن‌ها با پویایی‌های پوپولیستی

ارتباط با پوپولیسم	نظریه کلیدی	نظریه‌پرداز
تبدیل فردیت انسانها به یک «ذهن جمعی» که در برابر رهبری قاطع و تحریک احساسات، منطق را کنار می‌گذارد.	روانشناسی توده‌ها	گوستاو لوبون Gustave Le Bon
حماقت به عنوان یک نقص اخلاقی که از طریق قدرت بیرونی به افراد تزریق می‌شود و آنها را در برابر استدلال منطقی مصئون می‌سازد.	نظریه حماقت	دیتریش بونهوفر Dietrich Bonhoeffer
افراد احمق، خطرناک‌ترین نوع انسان هستند که بدون کسب منفعت برای خود به دیگران آسیب می‌رسانند. پوپولیست‌ها اغلب به جایگاه قدرت می‌رسند و این آسیب را چند برابر می‌کنند.	قوانین حماقت انسان	کارلو م. چیپولا CarloM. Cipolla
پوپولیست‌ها با استفاده از نمادها و روایت‌ها، کهن‌الگوهای «قهرمان» یا «حکمران» را در ناخودآگاه جمعی توده‌ها فعال می‌کنند تا ارتباطی عاطفی با آنها ایجاد کنند.	ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگوها	کارل گوستاو یونگ Carl Gustav Jung
پوپولیست‌ها از سوگیری‌های شناختی مانند «اثر حقیقت» (که در آن تکرار یک دروغ باعث باورپذیری آن می‌شود) و «سوگیری تأیید» (که باعث می‌شود افراد تنها به دنبال اطلاعاتی باشند که باورهایشان را تأیید کند) بهره‌برداری می‌کنند.	سوگیری‌های شناختی	دانیل کانمن Daniel Kahneman
رسانه‌های مدرن با تبدیل گفتمان عمومی به «سرگرمی و تفریح»، محتوای عاطفی را بر محتوای عقلانی اولویت می‌دهند و به پوپولیست‌ها اجازه می‌دهند تا از گفتگوی منطقی اجتناب کنند.	نظریه رسانه	نیل پستمن Neil Postman

این جدول یک نمای کلی از چگونگی پیوند نظریات روان‌شناختی و رسانه‌ای با پوپولیسم ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که موفقیت پوپولیسم نتیجه همگرایی چندین پدیده است.

۵. پوپولیسم در اپوزیسیون ایران: مقایسه با انقلاب ۱۳۵۷

۵.۱. مقایسه انقلاب ۱۳۵۷ با پوپولیسم

انقلاب ۱۳۵۷ ایران را می‌توان به عنوان یک نمونه تاریخی از یک «شیفتگی جمعی» مورد بررسی قرار داد.^۳۲ در آن دوران، مردم با وجود تنوع ایدئولوژیک در میان مخالفان شاه (از ملی‌گرایان، سکولارها، لیبرال‌ها، و چپ‌گرایان تا اسلام‌گرایان) ^۳۳، به سادگی راه‌حل‌های ساده و قاطع ارائه شده توسط یک رهبری مذهبی کاریزماتیک را پذیرفتند.

آیت‌الله خمینی توانست به طور مؤثری به عنوان صدای «مردم، خلق، امت» شناخته شود و با بسیج توده‌ها، وعده‌های ساده‌ای از «عدالت»، «استقلال» و «آزادی» را در مقابل «فساد»، «وابستگی» و «استبداد» رژیم شاه ارائه دهد.^۳۴

در این زمینه، می‌توان به مفهوم «اراده عمومی» (volonté générale) ژان-ژاک روسو در قرارداد اجتماعی رجوع کرد.^۳۵ روسو معتقد بود که «اراده عمومی» باید از طریق یک اجتماع به تحقق بپیوندد و این اراده «مطلوب» و «خطاناپذیر» است.^۳۶ در انقلاب ۱۳۵۷، یک ایده ایدئولوژیک برنده، از طریق رهبری کاریزماتیک، توانست بر گرایش‌های متنوع غلبه کند و خود را به عنوان «اراده عمومی» معرفی کند.^۳۷ این امر به جای یک دموکراسی کثرت‌گرا، به استقرار یک نظام تئوکراتیک منجر شد که دیگر بازیگران انقلاب را سرکوب کرد.^۳۸ این تجربه نشان می‌دهد که چگونه یک جنبش به ظاهر «مردمی» می‌تواند به سرعت توسط هژمونی یک نیروی سازمان‌یافته (مذهب) با وعده‌های ساده‌انگارانه به سمت یک نتیجه نامطلوب هدایت شود.

۵.۲. پوپولیسم در اپوزیسیون خارج از کشور

اپوزیسیون ایران، به ویژه در خارج از کشور، با وجود رشد فزاینده حمایت عمومی در براندازی رژیم ^۳۹، به دلیل فقدان رهبری واحد و سازماندهی منسجم، به شدت دچار پراکندگی است.^۴۰ این اپوزیسیون به گروه های کوچک و بزرگی تقسیم شده، که به ندرت با یکدیگر همکاری می‌کنند.^۴۱ با این حال، در میان برخی از بخش‌های این اپوزیسیون، تمایلات پوپولیستی به چشم می‌خورد که با شعارهای ساده‌انگارانه به دنبال ارائه پاسخ‌های فوری به مسائل پیچیده هستند.^۴۲

۵.۳. خطر پوپولیسم برای جامعه ایران

شرایط اقتصادی وخیم در ایران، که با نرخ بالای فقر، شاخص های بیکاری و تورم بالا مشخص می‌شود ^۴۱، زمینه را برای پذیرش وعده‌های پوپولیستی فراهم می‌کند. در این شرایط، خطر تکرار تاریخ وجود دارد.^۴۵ همان‌طور که در سال ۱۳۵۷، خلأ رهبری سکولار توسط یک نیروی ایدئولوژیک سازمان‌یافته پر شد، امروز نیز خلأ ناشی از فروپاشی ائتلاف‌های اپوزیسیون می‌تواند توسط یک نیروی پوپولیستی ساده‌انگار پر شود.^۳۹ این وضعیت یک چرخه معیوب ایجاد می‌کند که در آن، نارضایتی‌ها به سمت راهکارهای ساده و عاطفی هدایت می‌شوند که می‌تواند به پیامدهای فاجعه‌بار منجر شود.

۵.۴. جدول ۲: مقایسه تطبیقی انقلاب ۱۳۵۷ و شرایط کنونی اپوزیسیون ایران

وضعیت کنونی اپوزیسیون	انقلاب ۱۳۵۷	عامل مقایسه
رکود عمیق اقتصادی، تورم شدید، فقر و بیکاری گسترده	نارضایتی از نابرابری، فساد و شکاف طبقاتی در دوران شاه	زمینه اقتصادی
رهبری پراکنده و فاقد انسجام؛ فقدان نیرو یا نیروهای سازمان‌یافته با عمق و پایگاه اجتماعی	رهبری متمرکز و کاریزماتیک (آیت‌الله خمینی) که توانست طیف‌های مختلف را متحد کند	رهبری
رسانه‌های اجتماعی به عنوان یک نیروی غالب؛ اتاق‌های پژواک و انتشار سریع اطلاعات غلط	ارتباطات از طریق نوار کاست و شبکه‌های مساجد به صورت سنتی و یک‌ جانبه	نقش رسانه
تنوع شدید ایدئولوژیک در میان گروه‌های مختلف (مانند سلطنت‌طلبان، چپ‌گراها، ناسیونالیست‌ها) که اغلب با در تضاد با یکدیگر و فاقد یک انسجام نظری هستند.	ائتلافی از نیروهای سکولار و مذهبی که در ابتدا علیه شاه متحد بودند، اما بعداً توسط اسلام‌گرایان حذف شدند	ماهیت اپوزیسیون

این مقایسه نشان می‌دهد که در حالی که شرایط اقتصادی و اجتماعی هر دو دوره، زمینه‌ای مساعد برای تغییر فراهم کرده است، پویایی‌های رهبری و سازماندهی در اپوزیسیون کنونی به شدت متفاوت است و همین امر می‌تواند آن را در برابر راهبردهای پوپولیستی آسیب‌پذیرتر سازد.

۶ .نقش رسانه در تقویت پوپولیسم

۶.۱. رسانه و ترجیح احساسات بر تفکر انتقادی

نیل پستمن (Neil Postman)، نظریه‌پرداز رسانه، در کتاب خود با عنوان سرگرم کردن خود تا مرگ، استدلال می‌کند که رسانه‌های مدرن به تدریج گفتمان عمومی را از یک حوزه منطقی به یک حوزه سرگرم‌کننده تبدیل کرده‌اند.^۴۷ این پدیده به پوپولیست‌ها اجازه می‌دهد تا با استفاده از محتوای عاطفی، از گفتگوی منطقی فرار کنند.^۴۸ رسانه‌ها، به ویژه رسانه‌های اجتماعی، به جای ارائه اطلاعات دقیق و تحلیل‌های پیچیده، به انتشار محتوای دراماتیک، تفرقه‌افکنانه و احساسی می‌پردازند که به سود پوپولیست‌ها است.^۴۹ این امر نه تنها تفکر انتقادی را تضعیف می‌کند، بلکه به ایجاد یک فضای سیاسی دوقطبی منجر می‌شود که در آن بحث و گفتگو بر اساس حقایق غیرممکن است.^۵۰

۶.۲. اقتصاد رفتاری و رسانه‌های اجتماعی

نظریات دانیل کانمن (Daniel Kahneman)، روانشناس و برنده جایزه نوبل اقتصاد، به درک چرایی موفقیت پوپولیسم در عصر رسانه‌های اجتماعی کمک می‌کند.^۵۱ کانمن توضیح می‌دهد که انسان‌ها در شرایط عدم اطمینان، به جای تصمیم‌گیری کاملاً منطقی، به سوگیری‌های شناختی متکی هستند.^۵۲ پوپولیست‌ها به صورت ماهرانه از این سوگیری‌ها بهره‌برداری می‌کنند.^۵۳

تاثیر حقیقت (Truth effect): بر اساس این سوگیری، هرچه یک بیانیه بیشتر تکرار شود، صرف نظر از صحت آن، بیشتر باورپذیر می‌شود.^۵۴ پوپولیست‌ها با تکرار مداوم دروغ‌ها، به مردم می‌آموزند که آنها را باور کنند.^۵۵

سوگیری تأیید (Confirmation bias): این سوگیری باعث می‌شود که افراد تنها به دنبال اطلاعاتی باشند که باورهای موجودشان را تأیید میکند و اطلاعات متناقض را نادیده بگیرند.^۵۵ رسانه‌های اجتماعی با ایجاد «اتاق‌های پژواک»، این سوگیری را تشدید می‌کنند و باعث می‌شوند که اطلاعات غلط با سرعت بیشتری منتشر شود.^۵۶

این هم‌افزایی بین پوپولیسم، روانشناسی، و رسانه، به نوعی «ناسیونالیسم منتقل‌شده» در اورول منجر می‌شود.^۵۶ در کتاب ۱۹۸۴، اورول این پدیده را به این صورت توصیف می‌کند که چگونه در «هفته نفرت»، جمعیت می‌تواند نفرت خود را در میانه یک سخنرانی به سرعت از یک دشمن به دشمن دیگر منتقل کند، و حتی پوسترهایی را که خودشان نصب کرده بودند، نابود کنند.^۵۶ این پدیده نشان می‌دهد که در یک محیط رسانه‌ای که تفکر انتقادی را سرکوب می‌کند، احساسات می‌توانند به سرعت از یک هدف به هدف دیگر منتقل شوند.

۷. راهکارهای مقابله با پوپولیسم

۷.۱. راهبردهای سیاسی و اجتماعی

مقابله با پوپولیسم نیازمند یک راهبرد جامع است که تنها به مقابله با رهبران پوپولیست محدود نمی‌شود. این راهبرد باید ریشه‌های عمیق پوپولیسم را هدف قرار دهد.^۶

حل مشکلات ریشه‌ای: از بین بردن بستر پوپولیسم مستلزم حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی مانند نابرابری، فقر و بحران‌های هویت است.^۶ تقویت نهادهای دموکراتیک، افزایش شفافیت و پاسخگویی نیز به بازگرداندن اعتماد عمومی کمک می‌کند.^۸

ایجاد ائتلاف‌های گسترده: در حوزه سیاسی، مقابله با پوپولیسم نیازمند تشکیل ائتلاف‌های متنوع و فراتر از دسته‌بندی‌های سنتی است.^۵۷ این امر مستلزم کنار گذاشتن اختلافات جزئی و تمرکز بر ارزش‌های مشترک مانند دموکراسی و حقوق بشر است.^۵۷

۷.۲. راهبردهای آموزشی و رسانه‌ای

آموزش تفکر انتقادی: ترویج سواد رسانه‌ای و آموزش تفکر انتقادی در مدارس و جامعه می‌تواند آسیب‌پذیری افراد در برابر سوگیری‌های شناختی را کاهش دهد.^۵۳

ارائه روایت‌های جایگزین: به جای تمرکز محض بر افشای دروغ‌های پوپولیست‌ها، باید روایت‌های جدید و قانع‌کننده‌ای از آینده ارائه داد که به احساسات و ارزش‌های عمیق مردم نیز راه یابد.^۵۴ این گفتمان باید بتواند امید را به جای ترس و همبستگی را به جای تقابل ترویج دهد.^۵۴

۸. نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده

پوپولیسم پدیده‌ایست در ابعاد مختلف، که از ناکامی‌های اقتصادی و اجتماعی تغذیه می‌کند و با بهره‌برداری از مکانیسم‌های روان‌شناختی و رسانه‌ای، شکاف‌های جامعه را عمیق‌تر می‌سازد. ظهور آن در دموکراسی‌های غربی در قرن بیست‌ویکم، از بازندگان جهانی‌شدن و بحران‌های هویتی سرچشمه می‌گیرد. تحلیل‌های لوبون، بونهوفر، چیپولا، و یونگ نشان می‌دهند که پوپولیسم نه تنها با منطق سروکار ندارد، بلکه با بهره‌برداری از ناخودآگاه جمعی و حماقت اجتماعی، توده‌ها را به سمت خود جذب می‌کند.

در مورد اپوزیسیون ایران، با توجه به شرایط وخیم اقتصادی در داخل کشور و پراکندگی در میان اپوزیسیون خارج از کشور، خطر ظهور یک جنبش پوپولیستی ساده‌انگار که می‌تواند به نتایج فاجعه‌بار منجر شود، بسیار جدی است. همانند انقلاب ۱۳۵۷ که خلأ رهبری توسط یک نیروی ایدئولوژیک مرتجع ولی سازمان‌یافته جایگزین شد، امروز نیز خلاء ناشی از فروپاشی ائتلاف‌ها و عدم انسجام نیروهای دموکراتیک می‌تواند فرصت را به یک نیروی پوپولیستی در غضب قدرت دهد. مبارزه با این خطر نیازمند درک عمیق از ماهیت پوپولیسم و اجرای استراتژی‌های جامع برای تقویت جامعه مدنی، ترویج تفکر انتقادی و ارائه یک روایت جایگزین و مثبت برای آینده است. این امر مستلزم آن است که به جای تکیه بر عقلانیت صرف، بتوان به احساسات و ارزش‌های عمیق مردم نیز متصل شد، بدون اینکه از اصول دموکراتیک منحرف گردید.

Referenzen

1. Inhalt, Zugriff am September 22, 2025, https://www.bpb.de/system/files/dokument_pdf/Rosanvallon_Populismus_Leseprobe_bpb.pdf
2. Populismus und Nationalismus als weltweite Trends – Forum Kultur und Außenpolitik, Zugriff am September 22, 2025, https://culturalrelations.ifa.de/fokus/artikel/populismus-und-nationalismus-als-weltweite-trends/
3. Populismus | Brandenburgische Landeszentrale für politische Bildung, Zugriff am September 22, 2025, https://www.politische-bildung-brandenburg.de/lexikon/populismus
4. Einfache Antworten auf schwierige Fragen? Populismus heute und gestern – Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften, Zugriff am September 22, 2025, https://www.bbaw.de/veranstaltungen/veranstaltung-einfache-antworten-auf-schwierige-fragen-populismus-heute-und-gestern
5. Populismus Etymologie und historische Beispiele Der Begriff Populismus stammt von populus, das lateinische Wort für Volk: Das a, Zugriff am September 22, 2025, https://www.research.lancs.ac.uk/portal/services/downloadRegister/349003046/Populismus_MF_2_1_.pdf
6. Die ökonomischen Ursachen des Populismus – Kiel Institute, Zugriff am September 22, 2025, https://www.ifw-kiel.de/de/publikationen/kiel-focus/die-oekonomischen-ursachen-des-populismus/
7. Das Phänomen »Populismus«: Ursachen und … – ifo Institut, Zugriff am September 22, 2025, https://www.ifo.de/DocDL/sd-2017-12-berthold-etal-populismus-2017-06-29.pdf
8. AfD und Rechtspopulismus: Ursachen für den Aufstieg – Hans-Böckler-Stiftung, Zugriff am September 22, 2025, https://www.boeckler.de/de/auf-einen-blick-17945-auf-einen-blick-rechtspopulismus-in-deutschland-37867.htm
9. Fünf Jahre Brexit – Populismus hat verloren, Europa bleibt die Zukunft – Neos.eu, Zugriff am September 22, 2025, https://www.neos.eu/programm/news/fuenf-jahre-brexit-populismus-hat-verloren-europa-bleibt-die-zukunft
10. Trump’s Evolved Form of Populism Works… and Hurts. – Democratic …, Zugriff am September 22, 2025, https://democratic-erosion.org/2025/04/20/trumps-evolved-form-of-populism-works-and-hurts/
11. Understanding Trumpism: Nationalism, Populism, and Industrialism – Baron Public Affairs, Zugriff am September 22, 2025, https://www.baronpa.com/library/understanding-trumpism-nationalism-populism-and-industrialism
12. Gustave Le Bon – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Gustave_Le_Bon
13. Psychologie des foules by Gustave Le Bon – Project Gutenberg, Zugriff am September 22, 2025, http://www.gutenberg.org/ebooks/24007
14. Bonhoeffers Theorie der Dummheit – RU-digital, Zugriff am September 22, 2025, https://ru-digital.de/search/main/2105/Bonhoeffers-Theorie-der-Dummheit
15. Der gefährlichere Feind des Guten – (dietrich-bonhoeffer.net)., Zugriff am September 22, 2025, https://www.dietrich-bonhoeffer.net/zitat/604-dummheit-ist-ein-gefaehrlich/
16. Dietrich Bonhoeffer über die Dummheit der Deutschen – Religionsphilosophischer Salon, Zugriff am September 22, 2025, https://religionsphilosophischer-salon.de/keys/dietrich-bonhoeffer-ueber-die-dummheit-der-deutschen
17. Dummheit nach Bonhoeffer (Teil 1) | Psychotherapie und Psychologische Beratung Hamburg, Zugriff am September 22, 2025, https://www.jangoeritz.de/dummheit-nach-bonhoeffer-teil1/
18. Widerstehen mit Dietrich Bonhoeffer: Gefährlicher als das Böse ist die Dummheit | taz.de, Zugriff am September 22, 2025, https://taz.de/Widerstehen-mit-Dietrich-Bonhoeffer/!6072492/
19. Die 5 GRUNDGESETZE der Menschlichen DUMMHEIT | Carlo M …, Zugriff am September 22, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=gYxQgMVmI0g
20. Dummheit: Cipollas 5 Gesetze menschlicher Blödheit – Karrierebibel, Zugriff am September 22, 2025, https://karrierebibel.de/dummheit/
21. Die 5 Prinzipien der Dummheit – Casa Buitoni, Zugriff am September 22, 2025, https://www.casabuitoni.de/posts/postDetail/die-5-prinzipien-der-dummheit/1048
22. A Statistical Explanation of the Dunning–Kruger Effect – PMC, Zugriff am September 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8992690/
23. Dunning–Kruger effect – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Dunning%E2%80%93Kruger_effect
24. Dunning-Kruger-Effekt: Wenn man wenig weiß – aber denkt, man weiß viel, Zugriff am September 22, 2025, https://www.campus-m-university.de/news/blogartikel-dunning-kruger-effekt.php
25. Dunning-Kruger-Effekt – Lernen Sichtbar Machen Wiki, Zugriff am September 22, 2025, https://web.fhnw.ch/plattformen/hattie-wiki/begriffe/Dunning-Kruger-Effekt
26. Die Archetypen und das kollektive Unbewußte – getAbstract, Zugriff am September 22, 2025, https://www.getabstract.com/de/zusammenfassung/die-archetypen-und-das-kollektive-unbewusste/21063
27. Kollektives Unbewusstes – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://de.wikipedia.org/wiki/Kollektives_Unbewusstes
28. Archetypen by C.G. Jung | Goodreads, Zugriff am September 22, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/363540
29. “Archetypen” online kaufen – Thalia, Zugriff am September 22, 2025, https://www.thalia.at/shop/home/artikeldetails/A1050476297
30. Die 12 Archetypen nach Jung: Was sie können und was nicht | | CRU Brand Consultancy, Zugriff am September 22, 2025, https://www.madebycru.com/de/zine/die-12-archetypen-nach-jung-was-sie-konnen-und-was-nicht
31. Die Archetypen nach C. G. Jung für Ihr Corporate Design – empower® Suite, Zugriff am September 22, 2025, https://www.empowersuite.com/de/blog/archetypen-nach-c-g-jung-corporate-design
32. “Schwarzer Freitag” in Iran 1978: Auftakt zur Islamischen Revolution | Hintergrund aktuell, Zugriff am September 22, 2025, https://www.bpb.de/kurz-knapp/hintergrund-aktuell/275372/schwarzer-freitag-in-iran-1978-auftakt-zur-islamischen-revolution/
33. What Led to the 1979 Iranian Revolution? – History.com, Zugriff am September 22, 2025, https://www.history.com/articles/1979-iranian-revolution-causes
34. The Iranian Revolution, 40 Years On: Oppression at Home, Aggression Abroad – AIPAC, Zugriff am September 22, 2025, https://www.aipac.org/resources/iranian-revolution-k9tn2-tz6kp-zydeg
35. Ideology and Iran’s Revolution: How 1979 Changed the World, Zugriff am September 22, 2025, https://institute.global/insights/geopolitics-and-security/ideology-and-irans-revolution-how-1979-changed-world
36. Vom Gesellschaftsvertrag oder Prinzipien des Staatsrechtes …, Zugriff am September 22, 2025, https://de.wikipedia.org/wiki/Vom_Gesellschaftsvertrag_oder_Prinzipien_des_Staatsrechtes
37. The Social Contract – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Social_Contract
38. Opinion Survey Reveals Overwhelming Majority Rejecting Iran’s Regime, Zugriff am September 22, 2025, https://www.iranintl.com/en/202302036145
39. Iran’s Opposition Is Growing, But Divided – No Labels, Zugriff am September 22, 2025, https://nolabels.org/the-latest/irans-opposition-is-growing-but-divided/
40. Opposition politics of the Iranian diaspora: Out of many, one – but not …, Zugriff am September 22, 2025, https://www.clingendael.org/publication/opposition-politics-iranian-diaspora-out-many-one-not-just-yet
41. Iran – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://de.wikipedia.org/wiki/Iran
42. Iranische Wirtschaft – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://de.wikipedia.org/wiki/Iranische_Wirtschaft
43. Islamic Republic of Iran Poverty and Equity Brief : April 2025 (English) – World Bank Documents & Reports, Zugriff am September 22, 2025, https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/099640404212584734
44. Iran-Proteste wegen Ungerechtigkeit, Armut und Versorgungsausfällen – ncr-iran.org, Zugriff am September 22, 2025, https://de.ncr-iran.org/news/iran-proteste-wegen-ungerechtigkeit-armut-und-versorgungsausfallen/
45. Proteste in Iran | Hintergrund aktuell | bpb.de, Zugriff am September 22, 2025, https://www.bpb.de/kurz-knapp/hintergrund-aktuell/262759/proteste-in-iran/
46. DJI – Populismus im Internet – Deutsches Jugendinstitut, Zugriff am September 22, 2025, https://www.dji.de/themen/medien/populismus-im-internet.html
47. Grenzenlose Enthüllungen? Medien zwischen Öffnung und Schließung – Universität Innsbruck, Zugriff am September 22, 2025, https://www.uibk.ac.at/iup/buch_pdfs/9783902811776.pdf
48. Populismus und Medien: Schichten einer Beziehung – Open Access LMU, Zugriff am September 22, 2025, https://epub.ub.uni-muenchen.de/93220/1/93220.pdf
49. Politische Polarisierung wächst: was lässt sich tun – Interviews | IPG Journal, Zugriff am September 22, 2025, https://www.ipg-journal.de/interviews/artikel/zukunft-der-demokratie-steht-auf-dem-spiel-3887/
50. Wenn Populismus die Gesellschaft polarisiert – Berlin.de, Zugriff am September 22, 2025, https://www.berlin.de/politische-bildung/politikportal/blog/artikel.1115688.php
51. Unter Unsicherheit entscheiden wir nicht rational – Universität zu Köln, Zugriff am September 22, 2025, https://uni-koeln.de/universitaet/aktuell/meldungen/meldungen-detail/unter-unsicherheit-entscheiden-wir-nicht-rational
52. The myth of the irrational populist – The Loop, Zugriff am September 22, 2025, https://theloop.ecpr.eu/the-myth-of-the-irrational-populist/
53. Populismus als Strategie: Mechanismen von Vereinfachungen und falschen Aussagen – Hans-Böckler-Stiftung, Zugriff am September 22, 2025, https://www.boeckler.de/fpdf/HBS-008956/p_studfoe_wp_4_2024.pdf
54. Rechtspopulismus durchschauen und Paroli bieten! – Bibliothek der Friedrich-Ebert-Stiftung, Zugriff am September 22, 2025, https://library.fes.de/pdf-files/akademie/mup/13663-20190225.pdf
55. Kognitive Verzerrungen – Diese Schnippchen schlägst Du dir selber, Zugriff am September 22, 2025, https://digitaleneuordnung.de/blog/kognitive-verzerrungen
56. Nineteen Eighty-Four – Wikipedia, Zugriff am September 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Nineteen_Eighty-Four

Rechtspopulismus in Deutschland entgegenwirken: Merkmale …, Zugriff am September 22, 2025, https://www.lsvd.de/de/ct/780-Rechtspopulismus-in-Deutschland-entgegenwirken-Merkmale-Argumente-und-Strategien

برگرفته از سایت اخبار روز