سالگرد اعتراضات سراسری دی۹۶
اعتراضات سراسری دی ۹۶؛ ‘آلترناتیو’ جمهوری اسلامی متولد شده؟
از دو دهه پیش، در تقویم سیاسی ایران، خرداد هم به عنوان یک مبدأ سیاسی، هم در مقام یک ماه “پر حادثه” به شهرت رسید. دی ماه سال ۱۳۹۶ اما، تاریخ باز هم ورق خورد. حالا در دی ماه نیز همچون خرداد، روزها و رویدادهایی هست که هم حکومت هم اپوزیسیونش بر آن دست می‌گذارند.
شورای فرهنگ عمومی جمهوری اسلامی در تقویم رسمی، ۹ دیماه ۱۳۸۸ را “روز بصیرت و میثاق امت با ولایت” نام گذاری کرد. روزی که حکومت ایران هوادارانش را برای مقابله با اعتراضات به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ به خیابان آورد. به روایت آیت‌الله خامنهای، رهبر ایران، همین “حضور حماسه‌ساز” بود که “بیماری فتنه” ۱۳۸۸ را فرونشاند.
از آن به بعد، حکومت در بزرگداشت این اتفاق همواره راهپیمایی و اجتماعاتی را تدارک می‌دید اما سال گذشته، دو روز مانده به برگزاری هشتمین سالگرد این رویداد حکومتی، زلزله‌ای در فضای سیاسی ایران روی داد.
۷ دی ماه ۱۳۹۶، یک تجمع در اعتراض به گرانی در مشهد، به جرقه‌ای برای “گسترده‌ترین اعتراضات پس از انقلاب” از لحاظ پراکندگی جغرافیایی تبدیل شد.
نزدیک به ۱۰۰ شهر ایران، برای ۱۰ روز، صحنه درگیری مردم با نیروهای امنیتی و نظامی بودند، ۱۰ روزی که ایران را تکان داد.
نخستین سالگرد اعتراضات دیماه ۹۶ در حالی فرا میرسد که نقشه قدرت، آرایش نیروهای سیاسی و چشم‌انداز آینده ایران به کلی تغییر کرده است.
امروز دیگر بحث فقط به رقابت‌های درون نظام محدود نمی‌شود، بلکه خود جمهوری اسلامی هم باید با رقبای بیرون از خود روبرو شود، رقبایی که یا بیش از پیش به چشم می‌آیند، یا از حمایت‌های خارجی برخوردارند، یا با اتکا به نیروی اعتراضی داخل کشور، اعتماد به نفس بیشتری یافته‌اند.
شاید به همین خاطر است که بحث بر سر “آلترناتیو” حکومت، بیش از پیش مطرح شده است.
پس از سرکوب مخالفان سیاسی در دهه نخست انقلاب، در سی سال گذشته، این نخستین بار است که بحث درباره گزینه‌های سیاسی صرفاً به انتخاب بین “چپ و راست درون نظام”، “بخش انتخابی و انتصابی” و “اصولگرا و اصلاحطلب” خلاصه نمی‌شود.
پیش کشیده شدن بحث آلترناتیو جمهوری اسلامی، جدای از توان واقعی این گزینه‌های بدیل یا رقبای بالقوه، در پی این اعتراضات مطرح شد.
حسین ذوالفقاری، معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور: این اعتراضات عبور از همه جریانهای سیاسی کشور بود
بحرانی متفاوت در چهلمین سالگرد انقلاب
شاید توصیف حسین ذوالفقاری، دبیر شورای امنیت کشور و معاون امنیتی انتظامی وزارت کشور در اسفندماه سال ۱۳۹۶ تصویر بهتری از این تغییر در فضای سیاسی ایران ارائه دهد: “ما با وضعیت متفاوت‌تری از گذشته مواجه‌ایم. این اعتراضات بسیار سریع و عموماً در شهرهای کوچک گسترش یافت و خشونت در این اعتراضات بیش از همیشه بود. این اعتراضات عبور از همه جریانهای سیاسی کشور بود و هیچ حزب یا گروه سیاسی یا مذهبی آن را رهبری نمی‌کرد”.
به عبارت دیگر، اکنون جدال بر سر “گزینه پس از جمهوری اسلامی”، تا حدی با بحث رهبری و سازماندهی اعتراضات ایران هم گره خورده است.
به گفته دبیر شورای امنیت کشور، در ۹ ماه نخست سال ۱۳۹۶، “حدود ۵ هزار تجمع عمده در ایران برگزار شده بود که این تجمع‌ها بدون مجوز بود اما هیچ کدام به تنش و درگیری منجر نشد”.
به نظر میرسد حکومت از هفتم دیماه ۱۳۹۶ و در پی پیوند خوردن اعتراضات اقشار و طبقات گوناگون اجتماعی، با وضعیتی تازه مواجه شد.
از آن زمان به بعد نیز تنش‌هایی همچون اعتراض به حجاب اجباری، اعتصاب‌های صنفی و کارگری، درگیری دراویش گنابادی، تجمع عرب‌های خوزستان، اعتراضات چند روزه مرداد ۹۷ در چندین شهر، این وضعیت “غیرعادی” و “استثنائی”را استمرار بخشیده است.
همزمانی این اعتراضات با بحران‌های اقتصادی ایران، بازگشت تحریم‌ها از سوی آمریکا و همچنین تنش‌های منطقه‌ای، جمهوری اسلامی را در چهلمین سالگرد انقلاب با وضعیتی سخت و از نظر مخالفانش “شکننده” رودررو کرده است.
حق نشر چه گروه‌هایی آلترناتیو جمهوری اسلامی به شمار می‌آیند؟
نظام و آلترناتیوهایش
در پس زمینه این تحولات، فعالان سیاسی نیز به جنب و جوش افتادند. آنها اکنون در غالب اتحادها و جبهه‌ها تازه شکل داده‌اند و پیشنهاداتی مطرح کرده‌اند.
در کنار هم آوردن این جریانات و گرایش‌ها شاید تا حدی بتواند از آرایش نیروها و نقشه قدرت در ایران تصویری دهد.
در فضای پس از دیماه ۱۳۹۶، برخی گروه‌ها با زیر سوال بردن قانون اساسی فعلی، به دنبال تغییر نظام سیاسی رفتند و طرح‌هایی برای شکل نظام سیاسی آینده ایران پیشنهاد دادند و در عین حال، عملکردشان بازخوردهایی از سوی افکار عمومی داشتند.
مشخص نیست توان واقعی این گروه‌ها تا چه حد است. به ویژه آنکه، اکثر این گروه‌ها در خارج از کشور مستقرند.
هرچند، در چنین فهرستی گروه‌های کوچک دیگری هم حضور دارند اما در اینجا به شاخص‌ترین گرایش‌ها و جریانات سیاسی اشاره می‌شود که در یکسال گذشته “خبرساز” شده بودند.
- “سلطنت‌طلبان”
شاید استعمال کلمه “سلطنت‌طلب” آنگونه که رایج شده، چندان هم مفهوم دقیقی برای اشاره به گروه‌هایی نباشد که پیرامون رضا پهلوی، ولیعهد پیشین ایران جمع شدند.
ستاره اقبال او پس از اعتراضات دی ماه بیش از پیش درخشید، زمانی که در برخی از تجمعات شعارهایی به نفع بنیان‌گذار سلسله پهلوی سر داده شد. با این حال، تأثیر سیاسی آقای پهلوی محل بحث است. به ویژه آنکه فراخوان او برای “تجمعات مسالمت‌آمیز سراسری برای پاسخگو کردن حکومت درباره جسد مومیایی رضاشاه” با استقبال مواجه نشد.
به عقیده فرزند آخرین شاه ایران، شکل نظام سیاسی ایران را باید به انتخاب مردم واگذار کرد: چه جمهوری، چه سلطنت مشروطه. او می‌گوید که امکان بازگشت نظام شاهنشاهی و در نظر گرفتن یک نقش سمبلیک در قانون، مسئله‌ای است که باید دید مردم به آن گرایش دارند یا نه.
با این حال، آقای پهلوی پیش از آن، نقش ویژه‌ای برای خود قائل است: “پل ارتباطی بین جریان سیاسی چه در داخل و چه خارج کشور”. او تصدیق کرده که می‌خواهد عامل هماهنگ کننده گروه‌ها و احزاب سیاسی باشد و به شکلی خنثی فرای آنها قرار بگیرد.
از اواخر تابستان امسال نیز شبکه‌ای از فعالان سیاسی، به نام فرشگرد، با اعلام موجودیت، آقای پهلوی را عامل وحدتبخش خوانده‌اند.
آقای پهلوی گفته است در حال شکل دادن به گروهی از متخصصان است که برای ۵۰ سال آینده ایران، برنامه‌هایی در زمینه اقتصاد، محیط زیست و سایر حوزه‌ها تدوین کنند و در اختیار حکومت پس از جمهوری اسلامی بگذارند.
آقای پهلوی از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، از او خواسته بود از نیروهای “دموکرات سکولار” ایران حمایت کند.
- “تحول‌خواهان”
در سالهای اخیر اصطلاح “تحول‌خواهان” بیش از پیش تکرار شده است. تحول‌خواهان بیش از آنکه هویت یا سازمان مشخصی داشته باشند، عبارتند از افرادی که نه خود را اصلاحطلب می‌دانند و نه انقلابی. درباره این مفهوم بارها گفت‌وگوها و مقالات و پرونده‌هایی منتشر شده است.
به کارگیری این اصطلاح شاید از آن روست که تحول‌خواهان راغب نیستند با اصلاح‌طلبان تداعی شوند. آنها در عین حال می‌کوشند خود را انقلابی هم تعریف نکنند. به ویژه آنکه در سالهای اخیر، بسیاری از مخالفان جمهوری اسلامی از نتایج انقلاب ۵۷ انتقاد کرده‌اند.
این فعالان الگوی مورد نظر خود برای تغییر را “مبارزات بدون خشونت” تعریف می‌کنند.
اصطلاح تحول‌طلبی، معادل یا ترجمه دقیقی در فرهنگ و نظریه سیاسی ندارد و سبقه و تبار مشخصی هم در تاریخ ایران نداشته است.
اما به نظر میرسد، این مدل “ضد خشونت” بیشتر ملهم و شبیه به انقلاب‌های مخملی شرق اروپا است که بیشتر به دنبال تغییر نظام سیاسی بدون تغییر در مناسبات اجتماعی بوده‌اند.
شماری از چهره‌های جمهوری‌خواه ایران و نیروهای اصلاحطلب سابق خود را از شمار این نیروها تعیین می‌کنند.
- هواداران نظام فدرالی در ایران
آبان ماه امسال نیز ۱۰ حزب و جریان سیاسی تبعیدی و بیرون ایران، با امضای تفاهمنامه‌ای از دیگر احزاب ایران دعوت کردند تا برای سرنگونی نظام حاکم بر ایران متحد شوند.
این جریانات از حق گروه‌های ملی و قومی ایران برای تعیین سرنوشت دفاع می‌کنند. آنها همچون عمده جریانات دیگر سیاسی خواستار نظامی سکولار و دموکراتیک هستند اما با یک تفاوت: اینکه نظام سیاسی و اداری ایران “فدرال” باشد تا بدین ترتیب از قدرت “مرکززدایی” صورت بگیرد. اتحاد دمکراتیک آذربایجان – بیرلیک، جنبش جمهوری‌خواهان دموکرات و لائیک ایران، حزب تضامن دمکراتیک اهواز، حزب دمکرات کردستان ایران، حزب کومه‌له کردستان ایران و حزب مردم بلوچستان از جمله امضا کنندگان این تفاهم‌نامه و فراخوان بودند.
این پیشنهاد نیز با انتقادهایی به ویژه از سوی نیروهای ملی‌گرا مواجه است که نگران “تجزیه” ایران هستند.
- مجاهدین
اوایل تابستان امسال، نشست سالانه سازمان مجاهدین خلق در پاریس بیش از همیشه خبرساز شد.
حضور چهره‌های نزدیک به دولت آمریکا و همچنین ده‌ها مقام سیاسی و نظامی سابق و تعدادی از مقام های فعلی کشورهای غربی اهمیتی مضاعف به این نشست خبری داده بود. در این نشست، مریم رجوی، که مجاهدین خلق از او به عنوان “رئیس جمهور برگزیده” خود نام می برند، از کشورهای غربی خواست که این سازمان را به عنوان گزینه جایگزینی حکومت ایران به رسمیت بشناسند.
جان بولتون، مشاور امنیت ملی دونالد ترامپ، که از اردیبهشت ماه گذشته به این سمت منصوب شده، از حامیان معروف سازمان مجاهدین خلق در واشنگتن است.
- رفراندوم برای نظام پارلمان و سکولار
به فاصله یک‌ماه پس از اعتراضات دیماه سال قبل، ۱۵ چهره اجتماعی و فرهنگی ایران با انتشار فراخوانی خواستار برگزاری یک رفراندوم تحت نظارت سازمان ملل، با هدف تعیین حکومت آینده شدند.
با وجود آنکه پیش از این نیز بارها پیشنهاد برگزاری همه‌پرسی برای تعیین شکل نظام ایران مطرح شده بود، اما دلیل اینکه این فراخوان از نظر خبری اهمیت و توجه متفاوتی کسب کرد. زمان انتشار و نام افراد پیشنهاد دهنده آن بودند.
چهره‌هایی از جمله شیرین عبادی، برنده صلح نوبل، نسرین ستوده و نرگس محمدی،از جمله فعالان شناخته شده حقوق بشر و همچنین فعالان سیاسی و فرهنگی از جمله جعفر پناهی، محسن سازگارا، محسن کدیور، کاظم کردوانی، محسن مخملباف، محمد ملکی و محمد نوریزاد از امضا کنندگان این بیانیه بودند.
پیشنهاد این جمع نیز “گذار مسالمت‌آمیز از نظام جمهورى اسلامى به یک دموکراسى سکولار پارلمانى” بود.
این بیانیه نیز انتقادهایی را در پی داشت. از جمله ترکیب افراد پیشنهاد دهنده و اینکه چرا در کشوری که فعالیت حزبی آزاد در آن چندان رواج ندارد، نظام پارلمانی پیشنهاد شده است.
- اداره شورایی و جنبش‌های اجتماعی
در پی تشدید اعتراضات صنفی و کارگری در ایران، شماری از فعالان چپ و کارگری مدیریت شورایی را به عنوان آلترناتیوی برای نظام کنونی مطرح کردند.
این نظر در سالهای اول پس از انقلاب ۵۷ و برای اداره امور صنفی و سیاسی طرح هم شده بود اما در پی جاافتادن نظام حکومتی جمهوری اسلامی، به مرور شوراها نیز کارکرد پیشین خود را از دست دادند و برخی از آنها در کردستان و ترکمن صحرا سرکوب شدند.
در سالهای نخست انقلاب موضوع اداره شورایی جامعه و مدیریت محلی از سوی نیروهای چپ پیش کشیده شده بود اما برخی نیروهای مذهبی هم نیز آن را مورد توجه قرار دادند و حتی در دور اول مجلس شورای اسلامی کمیسیون شوراها ایجاد شد.
با این حال به طور کلی شماری از فعالان جنبش‌های اجتماعی ایران بر این باورند که تغییرات آینده عمدتاً باید از پایین و متن جامعه باشد.
- حزب چپ ایران
فروردین ماه امسال چند سازمان چپ در تبعید ایران از جمله “سازمان فدائیان خلق ایران (اکثریت)” حزب واحدی را تشکیل دادند.
این حزب جدید مخالف جمهوری اسلامی است اما از موضع براندازانه و انقلابی در برابر جمهوری اسلامی حمایت نمی‌کند.
برنامه آنها مبتنی بر حمایت از تأسیس یک جمهوری دموکراتیک و مبتنی بر جدایی دین از دولت است.
- ری‌استارت
این جمع، از افرادی تشکیل شده که در پی فراخوان اینترنتی “محمد حسینی”، از مجریان سابق صدا و سیما، به برخی از ساختمان های عمومی و از جمله بانک‌ها و مساجد حمله می‌کنند.
آقای حسینی هدف از فراخوان خود را مقابله با حکومت ایران عنوان کرده است.
در مهر ماه سال گذشته هم ویدیویی از حمله به مسجد “جوادالائمه” در شرق تهران با مواد آتش‌زا در شبکه‌های مجازی انتشار یافت که به ری استارت نسبت داده شد.
چندی پیش ایران از پلیس بین‌الملل (اینترپل) خواست آقای محمد حسینی، مجری سابق تلویزیون دولتی ایران و مجری برنامه “ری‌استارت” را بازداشت و به ایران مسترد کند.
امید منتظری
بی بی سی
***
اعتراضات دی ماه؛ ‘بهار جنبش‌های اجتماعی’
اعتراضات دی ماه ۱۳۹۶ یک ساله شد. اعتراضاتی که مساله معیشت عمده دلیل شکل گیری آن بود، از جمله تفاوت‌های اصلی این اعتراضات نسبت به اعتراضات دیگر در سالهای مختلف در ایران حضور پررنگ قشر کم درآمد و گستردگی آن در شهرها و روستاهای مختلف بود.
حسین ذوالفقاری، معاون امنیتی وزارت کشور در اسفندماه سال گذشته دو ماه پس از اعتراضات سراسری به ایلنا گفت: از ابتدای سال 1396 تا آخر آذر(پیش از آغاز اعتراضات دی ماه) “حدود ۵ هزار تجمع” در کشور برگزار شده بود، که”بدون مجوز” بود اما هیچ کدام به تنش و درگیری منجر نشد.
معاون امنیتی وزارت کشور با اشاره به اعتراضات دی ماه گفت: “ما در گذشته چنین پدیده ای نداشتیم. ما با وضعیت متفاوت‌تری از گذشته مواجهیم. این اعتراضات عبور از همه جریانهای سیاسی کشور بود.”
عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور ایران نیز در اواسط اسفند گفت: “سطح انباشتگی نارضایتی‌ها بالا رفته و عمومی شده بود و در هر کجایی که امکان بروز پیدا می‌کرد، ابراز می‌شد وگرنه همان طور که گفتم سازمان یافتگی ندیدیم. باید واقعا عبرت بگیریم، خیلی‌ها هنوز عبرت نگرفتند.”
‘شعله ور شدن اعتراضات در بین اقشار فرودست ‘
بهنام موسیوند، فعال سیاسی در گفتگو با بی‌بی‌سی با اشاره به اینکه تا پیش از اعتراضات دی ماه، دو اعتراض عمده دیگری که حاکمیت را نشانه گرفته بود، اعتراضات کوی دانشگاه ۱۳۷۸ و اعتراض به نتایج انتخابات سال ۱۳۸۸ بود، گفت: “تا پیش از دیماه، همه نگاه‌ها برای شروع اعتراضات به دانشگاه و طبقه متوسط مرکز نشین بود. اما شعله‌ور شدن اعتراضات در بین اقشار فرودست و در کنار آن شروع اعتراضات از شهرستان‌ها و سپس انتقال آن به مرکز و دانشگاه آن نگاه را از بین برد.”
آقای موسیوند که در اعتراضات دی ماه شرکت داشته، معتقد است که تا پیش از آن، گفتمان دوم خردادی در اعتراضات نقش اساسی را ایفا می‌کرد. گفتمانی که در اعتراضات دی ماه با توجه به شعارهای معترضان دیگر مقبول نبود. شاید یکی از دلایلی که این اعتراضات از سوی اصلاح طلبان حمایت نشد نیز همین مساله بود.
این فعال سیاسی در پاسخ به چرایی عدم حمایت گسترده فعالان مدنی از اعتراضات دی ماه نیز گفت: “فعالان مدنی چون طبقه متوسط، که غالبا از آن می‌آیند، نگاهی از بالا به پائین به شرایط موجود در تظاهرات و کف خیابان دارند، در کنار آن، هزینه‌های غیرقابل پیش‌بینی و گزنده اعتراضات خیابانی، هم‌خوانی چندانی با تفکرات و جهان بینی بسیاری از افراد طبقه متوسط و غالب فعالان مدنی ندارد. بیشتر فعالان از اعتراضات خیابانی و تظاهرات رادیکال، چندان استقبال نمی‌کنند.”
درباره سالگرد اعتراضات دی ماه بیشتر بخوانید:
اعتراضات سراسری؛ دیگه تمومه ماجرا؟
‘آلترناتیو’ جمهوری اسلامی متولد شده؟
از شورش کوی طلاب تا اعتراض به سهمیه آب؛ جرقه‌هایی که شعله‌ور می‌شود
سرگیجه دوران ‘طلایی امام’ و بازگشت مومیایی رضاشاه
همچنین ابراهیم فیاض، جامعه شناس، سال گذشته درباره اعتراضات دیماه به خبرگزاری ایلنا گفته بود: بر خلاف اعتراضات سال ۸۸ که قشر متوسط به بالا در آن دخیل بودند در اعتراضات سال ۹۶ قشر متوسط به پایین جامعه اعتراض داشتند.
آقای فیاض همچنین گفته بود: “در شرایط نابسامان کنونی، نوعی خودآگاهی طبقاتی شکل گرفته است. تا دیروز فاصله طبقاتی وجود داشت ولی خودآگاهی به وجود نیامده بود. اکنون اما خودآگاهی کاملا در حال به وجود آمدن و بروز است و انتظارات و توقعات، خود را نشان می‌دهند.”
‘اطلس امنیتی ‘ و ‘خوانشی جدید از جنبش‌های اجتماعی ‘
پس از اعتراضات دی ماه، بعضی از کارشناسان بر این باور بودند که ناآرامی‌ها پایان یافته است، اما در مقابل گروهی از کارشناسان از جمله ابراهیم فیاض، جامعه شناس اردیبهشت ماه امسال با رد این نوع نظر می‌گوید: “شرایط در حال تبدیل شدن به یک اندیشه است. نوعی ساختار متفکر در حال شکل گیری است.”
در همین حال فعالان مدنی از جمله فعالان کارگری می‌گویند عدم پاسخگویی به خواسته‌های قشر فرودست و کارگر، عدم امنیت شغلی، کمی درآمد و گرانی باعث شد که معترضان بیش از پیش نسبت به وضعیت موجود اعتراض کنند.
مراد، یکی از فعالان کارگری که نخواست نامش فاش شود، با اشاره به اعتراضات روزانه کارگران به وضعیتشان به بی‌بی‌سی گفت: “حکومت ایران با شعار حمایت از مستضعفان روی کار آمد، اما هر سال دریغ از پارسال. آقایان هر زمان که می‌خواهند شعار دهند، یاد کارگر می‌افتند. کارگری که حقوقش دیر پرداخت می‌شود، بیمه ندارد، با این وضعیت گرانی ممکن است هر لحظه کارخانه محل کارش بسته شود. با هر اعتراضی به اخراج از کار و زندان تهدید می‌شود، اما مگر بالاتر از سیاهی هم رنگی هست. دیگر چیزی برای از دست دادن نداریم.”
پایان اعتراضات دی ماه به معنای پایان مطالبات اقتصادی، صنفی و کارگری نبود. اعتراض‌ها در شکلی جدید پا به عرصه گذاشت. تحصن معلمان، پرستاران، بازنشستگان، کارگران از جمله اعتصاب کارگران هفت تپه و فولاد اهواز، اعتراض کشاورزان ورزنه به مدیریت آب، اعتراضات دراویش گنابادی، اعتراض زنان به حجاب اجباری مطالباتی بود که دیگر محدود به زمان خاصی نبود، بلکه این بار معترضان با آگاهی بدون گوشه چشمی به اصلاح‌طلب‌ها، اصولگرایان داخلی و یا آلترناتیوهای خارجی خواسته‌هایشان را فریاد زدند.
اواسط مردادماه امسال عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور در مصاحبه با روزنامه ایران به عبارت اطلس امنیتی اشاره کرد.
آقای رحمانی فضلی در توضیح این موضوع گفت: “بر اساس فاکتورهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قومی، مرزی و زمینه‌های درگیری بر اساس حوادث گذشته برای کل کشور اطلس و نقشه‌های امنیتی داریم. برای همین در مراسم خاص که باید امنیتش را تأمین کنیم بر اساس جغرافیای امنیت، نیروهایمان را متناسب با اولویت‌ها می‌چینیم. ”
وزیر کشور همچنین با اشاره به اینکه در اعتراض‌ها دستگیری‌ها هدفمند است، گفت:”افراد کاملا شناسایی شده هستند. وقتی یک نفر در ۲ یا ۳ تجمع یک شهر حضور می‌یابد، تصاویر او و نوع شعاردادنش ثبت و ضبط می‌شود. وقتی یک نفر در ۵ حادثه شرکت کرده از نظر ما عنصر فعال است. وقتی دوباره می‌خواهد در آن شهر اتفاقی بیفتد، با آن فرد تماس گرفته می‌شود یا احضار می‌شود و تذکر داده می‌شود اگر این دفعه بیاید آن چند بار گذشته هم ضمیمه اقدامات غیر امنیتی او می‌شود.”
مراد، فعال کارگری با اشاره به اینکه افزایش اعتراض‌ها و تجمع‌ها در جنبش‌های مختلف براساس آمار موجود پس از اعتراضات دی ماه افزایش یافته است، معتقد است که شاید بتوان گفت این اعتراضات زمینه سازی شد برای این تعبیر که اعتراضات دی ماه، “بهار جنبش اجتماعی ایران شد.”
مراد با تاکید بر اینکه استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع رسانی درباره معترضان یکی از نقاط قوت شکل جدید اعتراض‌ها بوده است، گفت: “هنوز هم نگرانی از بازداشت و زندان و شکنجه وجود دارد، اما حس اتحادی هر چند رنگ پریده میان اقشار کم درآمد ایجاد شده است. با اینکه حکومت نیز دست از کار نکشیده و نحوه مواجهه آنها با معترضان نیز وارد فاز جدیدی شده است.”
در «اعتراضات دی» روزنامه‌ها چه کردند؟
اعتراضات دیماه ۹۶ در آغاز رنگ اقتصادی داشت اما به سرعت شعارهای سیاسی هم از زبان معترضان شنیده شد. به همین دلیل با وجود آنکه برخی معتقد بودند دغدغه‌های اصلی تظاهرکنندگان مشکلات اقتصادی و معیشتی است اما برخی دیگر از تحلیلگران، ساختارهای سیاسی را زمینه‌ساز مشکلات اقتصادی می‌دیدند و شعارهای سیاسی را ناشی از همین می‌دانستند.
این ماجرا که منجر به تظاهرات گسترده در سراسر کشور، درگیری پلیس و مردم در خیابان‌ها و کشته و مجروح‌شدن شماری از هموطنان شد، براساس شواهد موجود از هفتم دیماه ۹۶ در مشهد و چند شهر دیگر در استان‌های خراسان شمالی و جنوبی آغاز شد؛ گرچه حسن روحانی، «۵ دی» را نقطه آغاز می‌داند. از شنبه، نهم دی، بین روزنامه‌های اصولگرا، اصلاحطلب و میانه‌رو تقریباً روزنامه‌ی معتبری نبود که به این حوادث بی‌اعتنا باشد.
هرچند بسته به سیاست هر روزنامه درباره این اتفاق، رویکردهای متفاوتی نسبت به آن اتخاذ شد اما برخی روزنامه‌ها بازتاب پررنگی از اعتراضات داشتند و برخی دیگر تنها یک گوشه‌ی کوچک از صفحه‌ی اول خود را به آن اختصاص دادند.
بدون شک صفحات اول روزنامه‌ها، در حکم ویترین آنها و جایی است که هر نشریه مهم‌ترین اخبارش را در آن قرار می‌دهد. جای قرارگرفتن هر خبر در صفحه‌ی اول، اندازه‌ی تیترها، عکس و کاربست‌های گرافیکی و … همگی نشان‌دهنده‌ی اهمیت موضوع در «قاب رسانه‌ای» هر نشریه‌ای است. از این رو با گذشت یک سال از این اعتراضات نگاهی داریم به صفحه ی چند روزنامه‌ی مطرح و نحوه‌ی بازتاب این اعتراضات.
روزنامه‌ی میانه‌رویِ اطلاعات تیتر یک خود را به این جمله‌ی رئیس جمهوری اختصاص داد: «دشمنان به دنبال ناامید کردن مردم و اختلاف‌افکنی هستند». این روزنامه در چند زیرتیتر، جملاتی از سخنرانی حسن روحانی را هم درج کرده بود. هرچند رئیس جمهوری در این سخنرانی اشاره‌ی مستقیمی به آغاز اعتراضات نداشت اما بیان عبارت «اختلاف‌افکنی و ضربه‌زدن به پشتوانه‌ی اجتماعی نظام» اشاره‌ی غیرمستقیم او به این اتفاقات و نسبت‌دادن منشأ آن به «دشمنان انقلاب» بود.
روزنامه‌ی اصلاحطلب اعتماد اما در صفحه‌ی اول خود جای مهمی را به این رویداد اختصاص نداد. تیتر اصلی و عکسِ یکِ این روزنامه به مصاحبه با معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری اختصاص داشت و تنها دو تیتر کوچک گوشه‌ی پایین صفحه به اعتراضات اختصاص یافت: «واکنش معاون اول رئیس جمهور به تجمع مشهد: دود این اقدامات به چشم خودشان می‌رود» و «سوار بر موج اعتراضات مردم» از قول رضا درایتی.
روزنامه‌ی ایران، ارگان خبری دولت، تیتر یک خود را به سخنان اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهوری اختصاص داد: «تفاهم ملی برای بهبود اقتصادی». زیرتیترهای این خبر در صفحه‌ی اول روزنامه هم گزیده‌های سخنان جهانگیری بود که گفته بود «وقتی جریان اجتماعی ایجاد شد و به خیابان رسید قطعاً کسانی که آن را شروع کرده‌اند کنترل‌کننده آن نخواهند بود و دیگران سوار بر آن موج خواهند شد».
روزنامه‌ی جام جم، وابسته به صداوسیما هم توجه ویژه‌ای به این رویداد داشت و با خط درشت «۹ راهکار برای حل مشکلات اقتصادی» را به عنوان تیتر یک خود انتخاب کرد.
روزنامه جامعه فردا با گرایش اصلاح‌طلبی چند روز قبل از اینکه برای همیشه تعطیل شود، با قوت به پوشش اخبار اعتراضات مشغول بود. روز نهم دی این روزنامه با تیتر «کشمکش بر سر ماهیت تظاهرات دو روز اخیر» و زیرتیترهای «سردرگمی چهره‌های اصولگرا و رسانه‌های رسمی در واکنش به تظاهرات» و «معاوت اول روحانی معتقد است شروع تظاهرات درمشهد با تحریک و برای تخریب دولت بوده اما دود آن به چشم محرکان می‌رود» به این ماجرا پرداخت. برخلاف سایر روزنامه‌های آن روز، جامعه‌ی فردا با رویکردی حرفه‌ای‌تر تلاش می‌کرد برای عکس صفحه‌ی یک هم عکسی دست اول مرتبط با آن حوادث انتخاب کند.
روزنامه‌ی جمهوری اسلامی به عنوان روزنامه‌ای معتدل و میانه‌رو، البته مایل به آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، پرداختن به اعتراضات مردمی را به یک کادر کوچک در سمت راست صفحه محدود کرد؛ خبری از زبان وزیر کشور با تیتر «تجمعات اخیر در چند شهر کشور، سیاسی و بدون مجوز بود»، «برخی جریانهای سیاسی مخالف دولت پشت پرده تجمعات بودند» و نقل قولی از جهانگیری که گفته بود «کسانی که جریانهای اجتماعی را به راه می‌اندازند کنترل کننده این حرکت‌ها نخواهند بود».
روزنامه‌ی جوان نزدیک به سپاه پاسداران هم تیتر یک خود را به سخنان رئیس جمهوری اختصاص داد که گفته بود: «دشمنان پشتوانه اجتماعی نظام را هدف گرفته‌اند». این روزنامه ذیل تیتر دومش که با رنگ قرمز جلب توجه می‌کرد، گزارش خود از این وقایع را با عنوان «تجمعات صنفی مردم و موج‌سواری ضد انقلاب» چاپ کرد. گزارشی در صفحه‌ی اول که در سطور ابتدایی آن با این عبارات که «مشکلاتی که اگر همت حل کردنش در بین مسئولان بود اکنون کار به اعتراضات کف خیابان نمی‌رسید»، دولت را مسئول بروز اعتراضات مردمی معرفی می‌کرد.
روزنامه‌ی خراسان با صبغه‌ی اصولگرایی و البته به عنوان یک روزنامه که خاستگاه آن مشهد، پایتخت مخالفان دولت است نیز تیتر یک خود را به اعتراضات اختصاص داد و عبارت «اعتراضات معیشتی مردم و سوءاستفاده فرصت‌طلبان» را انتخاب کرد. این روزنامه در تیترِ عکس خود از ۹ دی به عنوان «روز پاسخ به دشمن» یاد کرد و البته برای این عنوان روتیتری مربوط به اعتراضات را استفاده کرد که نوشته بود: «با وجود مشکلات اقتصادی، برای ناامیدکردن دشمنان همه باهم در راهپیمایی وحدت حضور می‌یابیم»! خراسان همچنین در کادری کم‌اهمیت و کوچک‌تر به بازتاب سخنان حسن روحانی پرداخت که گفته بود: «حل مشکلات معیشتی مردم اولویت اصلی دولت است».
روزنامه ی رسالت، دیگر روزنامه‌ی اصولگرا هیچ اشاره‌ای به تظاهرات و تجمعات اعتراضی نکرد. در عوض به مناسبت ۹ دی تیتر یک خود را به سخنان امام جمعه‌ی تهران درباره‌ی «فتنه» اختصاص داد و تیتر عکس صفحه‌ی اول را به «نهضت مؤدبانه‌نویسی در فضای مجازی» از قول سید حسن خمینی.
روزنامه‌ی شرق نیز در صفحه‌ی اول خود جای مهمی برای بازتاب اعتراضات خیابانی باز نکرد. شاید مبهم‌بودن سرچشمه‌ی این اعتراضات یا شاید گرایش اصلاح‌طلبی و حمایت از دولت دلیل این امر بوده باشد. اما به هر حال به نظر میرسد جای رویدادی با این سطح از اهمیت خبری نباید در ستون حاشیه‌ی صفحه با تیتر مبهم «اعتراض شهری» باشد.
روزنامه‌ی شهروند وابسته به هلال احمر نیز موضوع اعتراضات خیابانی را در اولویت خبری خود گذاشت و تیتر یک خود را به عبارت مبهم «نوبت هوشیاری» اختصاص داد و برای اینکه مخاطب بفهمد قضیه چیست، زیرتیتر از قول جهانگیری نوشت: «وقتی حرکت سیاسی در خیابان شروع می‌شود دیگران بر آن سوار می‌شوند».
روزنامه‌ی فرهیختگان، ارگان رسانه‌ای دانشگاه آزاد اسلامی که پس از ریاست ولایتی بر هیئت امنای دانشگاه رنگ اصولگرایی گرفته، روز نهم دی از منظری دیگر به اعتراضات مشهد پرداخت. اول از همه مشکلات را ناشی از ناکارآمدی سیاست‌های اقتصادی دولت دانست و با تیتر درشت از قول هفت اقتصاددان نوشت: «به این راه‌کارها فوری عمل کنید» و در تیتر سرمقاله‌ی خود به قلم سردبیر روزنامه نیز نوشت: «درباره‌ی تجمع مشهد و حواشی آن چه باید کرد؟ نه سانسور، نه جوگیری».
روزنامه‌ی قانون نیز که گرایش اصلاح‌طلبی دارد، به موضوع تجمعات با تیتر «اجرای مردمی اصل ۲۷» واکنش نشان داد اما در روتیتر خبرش نوشت: «ناکارآمدی مسئولان دولتی برای حل مشکلات معیشتی ملت سبب اعتراضات بخشی از جامعه شد». این روزنامه در تیتر فرعی همین خبر نیز که به اصل ۲۷ قانون اساسی اشاره داشت، بطور تلویحی از تجمع و راهپیمایی در اعتراض به دولت حمایت کرد.
روزنامه‌ی اصولگرای قدس نیز تیتر یک خود را به نقل قولی از امام جمعه‌ی مشهد اختصاص داد که با انتقاد از دولتمردان درباره مشکلات معیشتی مردم، گفته بود: «پاسخ مطالبات مردم بنزین ۱۵۰۰ تومانی نیست». علم‌الهدی خواسته یا ناخواسته با این اظهارات، خود را همراه اعتراضات نشان می‌داد؛ گرچه روز ۲۸ دی در نامه‌ای به دریابان علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی به اتهام دخالت در این اعتراضات واکنش نشان داد و نوشت: شواهد متعددی وجود دارد که موج اعتراضات از تهران آغاز شده است.
روزنامه‌ی همدلی با گرایش اعتدالی نیز موضوع تجمع اعتراضی مشهد را در اولویت سوم خود قرار داد و با تیتر «بومرنگ مخالفان دولت» به آن پرداخت. روتیترِ این روزنامه که این تجمع را «غیرقانونی» و همراه با «شعارهای ساختارشکنانه» توصیف کرده بود گویای گرایش این روزنامه است.
روزنامه‌ی همشهری نیز به عنوان ارگان رسانه‌ای شهرداری اصلاحطلب تهران، این رویداد را در کانون توجه خود قرار داد و با تیتر کردن سخنان معاون اول رئیس جمهوری که گفته بود «امید مردم را نشانه گرفته‌اند» و تهیه‌ی یک «پرونده‌ی ویژه» درباره‌ی منشأ اعتراضات و وضعیت اقتصادی در دولت روحانی، تلاش کرد این پیام را به مخاطب منتقل کند که قضیه از جایی بیرون دولت آب می‌خورد و فراتر از مسائل معیشتی است.
روزنامه‌ی اصولگرای وطن امروز درست برعکس همشهری با تیتر «پاسخگو باشید» روی عکسی از اسحاق جهانگیری، دولت را مسئول مستقیم اعتراضات دانست. این روزنامه روی همین تیتر نوشته بود: «پس از دسیسه خواندن انتقادات از دولت توسط خاتمی، معاون اول روحانی نیز اعتراضات معیشتی را بهانه‌جویی علیه دولت عنوان کرد». این روزنامه با این عبارات، مسئولان دولتی را تلویحاً متهم به فرافکنی کرد.
روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه که آن روزها هنوز تعطیل نشده بود، با عکسی تمام‌صفحه از اعتراضات و تیتر اول و دوم خود به این رویداد خبری پرداخت؛ تیتر «آغاز داستان از خراسان» و نقل قولی از یک «مقام آگاه در بانک مرکزی» که گفته بود «سهامداران اصلی (مؤسسات مالی غیرمجاز) پشت اعتراض‌ها قرار دارند»، بعلاوه‌ی یک گزارش از این تجمعات با تیتر «نه به روحانی یا گرانی؟».
روزنامه‌ی کیهان نیز که داعیه‌ی اصولگرایی دارد، راهپیمایی ۹ دی را با اعتراضات دیماه ۹۶ پیوند داد. این روزنامه‌ی منتقد دولت در یکی از آن «گزارش خبری تحلیلی»های معروفش تیتر زد که «فتنه‌گران دیروز گرای تحریم می‌دادند، امروز چوب لای چرخ اقتصاد می‌گذارند»! و در زیرتیتر خبر نوشت: «مرزبندی دولت با فتنه‌گران، باطل‌السحر مشکلات اقتصادی است». اینکه این روزنامه با چه فرمولی به این جمع‌بندی رسیده بود، باید از حسین شریعتمداری پرسید.
جالب آنکه کیهان در همین شماره و در کادر سمت چپ صفحه از قول اسحاق جهانگیری نوشت «برخورد جناحی با گلایه‌های اقتصادی مردم خیانت است»!
با نگاهی به نحوه پرداختن این روزنامه‌ها به «اعتراضات مردمی دیماه ۹۶» مشاهده می‌شود که هیچ‌یک از آنها حداقل در بازتاب‌های اولیه رویداد، گزارشی میدانی از این اعتراضات منعکس نکردند و بدون انعکاس صدای مردم، صرفا با رویکردهای سیاسی خود به برجسته‌سازی این اعتراضات به سود خود یا علیه رقیب، پرداختند.
ایسنا – میثم خدمتی
