پاندمی و فلسفه سیاسی
از زمان شیوع ویروس کرونا در دسامبر ۲۰۱۹ در چین در شهر میلیونی ووهان تا گسترش آن در جهان هزاران نفر جان خود را از دست داده اند. امروز در بسیاری از کشورها شاهد تدابیر سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی بی سابقه ای هستیم که پیامد آن یک نوع پاندمی اقتصادی و احتمالا سیاسی و اجتماعی است که نسل های آینده از آن متاثر خواهند بود. به این دلیل بسیاری از سران کشور ها به این نتیجه رسیده اند، که پس از جنگ جهانی دوم، مبارزه با این پاندمی بزرگترین چالش برای بشریت است. با بسته شدن شرکت ها، کارخانه ها، مراکز تفریحی و توریستی، شرایط اقتصادی با گسترش بیکاری به مرحله بحرانی نزدیک می شود. علاوه بر این پیامد های اجتماعی آن در نتیجه افزایش خشونت های خانگی و بیماری های روحی و افزایش تنهایی به دلیل تدابیر قرنطینه ای تقریبا در تمامی کشور ها قابل مشاهده است. تنها جبهه ای که شاید از این پاندومی استفاده مثبت می کند، محیط زیست است ، هر چند که تاثیرات آن موقتی باشد.
با این وجود تاثیرات این پاندمی در کشورهای متفاوت نیز تا اندازه ای متفاوت می باشد، که دلیل آن را می توان در شرایط سیاسی و اجتماعی این کشور ها از یک و نوع برخود و واکنش دولت های مسئول از سوی دیگر ارزیابی کرد. کشورهای دمکراتیک اروپای غربی به ویژه ایتالیا تاکنون صدمات زیادی از این ویروس دیده است، که دلایل اجتماعی آن را باید در رابطه نزدیک نسلی و زندگی مشترک درخانه از یک سو و میزان پیری جامعه از سوی دیگرجست. از نظر سیاسی نیز کمبودهایی در واکنش سریع نسبت به گسترش این ویروس وجود داشته. چنین امری البته تقریبا در تمامی این کشورهای اروپای غربی از طرف دولت ها قابل مشاهده است. شاید دلیل آن نیز روشن نبودن گستره و نتایج تدابیر چینی در مهارسازی این ویروس بوده است. سیستم درمانی کشورهای اروپای غربی نیز بسیار متفاوت است و با وجود اتحادیه اروپا فاقد یک استاندارد می باشد. ایتالیا در مقایسه با دیگر کشورهای اروپای غربی از امکانات درمانی بسیار کمتری برخوردار است. شیوع سریع این ویروس سیستم درمانی این کشور را در هم شکست. دولت بوریس جانسون نیز واکنش مناسبی نشان نداد و به دنبال تز اپیدمی عمومی، به عنوان راه انگلیسی غلبه بر این ویروس بود، غافل از اینکه سیستم درمانی موجود فاقد چنین امکاناتی است. در آلمان که بهترین سیستم درمانی در اروپا را دارد ، تاکنون توانسته با اتخاذ تدابیر امنیتی از روش سریع این بیماری جلوگیری کند. اینکه تا چه اندازه موفق باشد، باید منتظر پیامد ها در هفته های آینده بود.
با تداوم این ویروس اما از نظر سیاسی و اجتماعی در کشورهای اروپای غربی شاهد یک چرخش در افکار عمومی هستیم. گفتمان مربوط به مقوله امنیت و آزادی و اینکه آزادی اجتماعی تا چه اندازه ای می تواند به نفع امنیت اجتماعی کنار رود، که به ویژه پس از رشد تروریسم اسلام گرایان و پس از آن مشکل پناهندگان و فراریان، به اوج خود رسید و به رشد پوپولیسم راست در این کشورها انجامید، جای خود را به تازگی به گفتمان „رفاه اجتماعی „ و „سلامتی فردی“
داده است، که ریشه یوتیلیتاریستی دارد. پرسش محوری در این رابطه این است، که سقوط اقتصادی تا چه حد قابل تحمل است؟ آیا می توان مردم را به فقر کشانید و آنان را دچار انواع بیماری های روانی کرد و در مقابل آنان را از این ویروس در امان داشت؟ اخلاق یوتیلیتاریستی می گوید، چنین امری جایز نیست، زیرا رفاه جامعه در کل مهمتر است.
این بحث ها به تازگی آغاز شده و به نظر من می توان انتظار داشت که حول این گفتمان رفاه اجتماعی و سلامتی فردی، در این کشورها احزاب سیاسی تازه ای تشکیل شوند و طیف سیاسی در این کشورها را یکبار دیگر تغییر دهد. بدیهی است که چنین گفتمان هایی در کشورهای به ویژه دمکراتیک ممکن است. در کشورهای دیکتاتوری تک حزبی بدیهی است که چنین پلورالیسم اجتماعی وجود ندارد و سیستم مرکزی تصمیم گیرنده است. اما در کشورهای دمکراتیک اروپای شرقی گفتمان دیگری در جریان است و آن برتری سیستم مرکزی قدرت نسبت به دمکراسی است. در این رابطه چین به عنوان نمونه موفق در مبارزه سیستماتیک علیه ویروس کرونا دیده می شود. اخیرا در مجارستان توانست ویکتور اوربان به قدرت همه جانبه ای از سوی مجلس این کشور دست یابد، که به او اختیار قدرت سیاسی مطلق می دهد. خوشبختانه جوهر دمکراسی، انتخابات دمکراتیک هنوز وجود دارد و این در چنین شرایطی تنها بنیادی است که می تواند در آینده او را متوقف سازد.
بنابر این در حالیکه در کشورهای دمکراتیک گفتمان سیاسی رو به سوی رفاه اجتماعی یا سلامتی فردی دارد، در کشورهای نوپای دمکراتیک که هنوز از پلورالیسم قوی در جامعه برخوردار نیستند، گفتمان دیکتاتوری یا دمکراسی در جریان است و می توان انتظار داشت که به موازات این گفتمان در آینده منظره احزاب سیاسی نیز در این کشورها تغییر کند.
در رابطه با گفتمان مربوط به دیکتاتوری یا دمکراسی و اینکه کدام سیستم در مقابله با ویروس بیشتر موفقتر است، نباید فراموش کنیم که رشد و گسترش این ویروس در شهر ووهان بوده است. اولین بار پزشک چینی لس ونلیانگ در این باره هشدار داد، اما مقامات محلی به دلیل ترس و واهمه از حکومت مرکزی او را دستگیر و تهدید کردند. به عبارت دیگر این رفتار حکومت مرکزی با او نبوده بلکه یک رفتار سیستمی که در آن فرهنگ سیاسی دیکتاتوری و ترس از حکومت مرکزی برتری دارد و از هر گفتمان و ابتکاری جلوگیری می کند، بوده است. چنین سیستمی به هیچ گونه نمی تواند در یک جامعه پلورالیستی با نهادهای مدنی و اجتماعی که خلاقانه در تمامی عرصه های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دخالت می کنند و از ضامن پیشرفت و تکامل و همزیستی مسالمت آمیز هستند، موفق باشد.
شکل دراماتیک گسترش این ویروس را به ویژه در ایران و آمریکا می توان مشاهده کرد. در هر دو مورد رابطه نزدیک این دو کشور با اتباع چینی علاوه بر آن اشتباهات فاحش سیاسی دلیل رشد بی سابقه این بحران است. در آمریکا ظاهرا اوضأع رو به بدتر شدن است و در ایران هر روز شاهد اوج دیگری از این بحران هستیم. در مورد ایران ظاهرا تبلیغ های اسلامی و رابطه نزدیک حوزه علمیه قم با مسلمانان چینی و بدتر از آن پنهان کاری دولت و حکومت اسلامی و خرافات دینی و فقدان مدیریت سیاسی ریشه اصلی در گسترش بی سابقه این ویروس می باشد. واقعیت این است که جمهوری اسلامی از مردم ایران به کلی دور شده و مردم به کلی از این حکومت سلب اعتماد کرده اند. با این حال رشد بی سابقه نهاد های مدنی با تمام محدودیت های حکومتی نقش بسیار مهمی در این شرایط بحرانی بازی می کند. به این دلیل گفتمان مربوط به سیستم دیکتاتوری و دمکراتیک در ایران جنبه دیگری دارد که پیروزی فرهنگ دمکراتیک می انجامد. حکومت دیکتاتوری ایران در مهمترین شرایط بحرانی نتوانست از خود مدیریت نشان دهد و در راس آن آقای خامنه ای نتوانست از این بحران همچون بحران های دیگر به نفع خود استفاده کند. بر خلاف آن با مهار پول در خزینه ولایت و رواج خرافات و مخالفت با تصمیم های لازم در مهار این ویروس موجبات قتل بسیاری از مردم ایران را فراهم کرد که مردم را بیش از پیش خشمگین ساخته.
اما از یک زاویه جهانی نیز می توان به این بحران ویروسی نگریست و می توان به پیامدهای آن فکر کرد:
روند تکامل تکنیک در سال های اخیر با سرعتی باورنکردنی بوده است. انسانی که در آزمایشگاه های خود قادر است، کیت های الکترونیکی به قطر ۵ نانومتر تولید کند و بر روی آن تعداد بیشماری از قطعات الکترونیکی کوچکتری نصب نماید، امروز در مقابل یک ویروس ۱۰ نانومتری به نام کرونا چنین ناتوانی از خود نشان می دهد. مشکلات محیط زیست، از آنجا که برای همه ملموس نبود، نتوانست به تحولات کیفی بیانجامد. همه قدرت های سیاسی در مقابل این ویروس ناتوانی خود را نشان داده اند. این امر نشان می دهد که انسان تنها در جامعه در شکل یک حکومت سیاسی می تواند حاکمیت و نقش سوورنی از خود نشان دهد. در رابطه با طبیعت اما سوورن نیست و نخواهد بود. چنین امری هم در مورد سیستم های دمکراتیک و هم سیستم های دیکتاتوری صادق است. به نظر من مبارزه با این ویروس به یک همبستگی جهانی انجامیده و می تواند بیشتر بیانجامد. انسان در مقابل طبیعت تنها است و به هیچ افسانه یا نیروی خدایی نمی تواند متکی باشد. اگر بیماری همه گیر „پست“ در قرون چهارده و پانزده میلادی به رنسانس، افسانه زدایی و رشد روشنگری انجامید، بحران کنونی کرونا می تواند آغاز یک همبستگی روشنگرانه غیر متمرکز در عرصه جهانی بیانجامد. روند جهانی شدن در عرصه اقتصاد و رشد بی رویه بازار آزاد کاپیتالیستی بدون هیچ حد و مرز و بدون توجه به منابع طبیعی و محیط زیست یک روندی تک- بعدی بوده است. امروز روشن است که سیستم های اقتصادی با پایه های اجتماعی قوی تر همچون آلمان یا کشورهای اسکاندیناوی زمینه های بسیار بهتری در مقابله با این بحران دارند. رشد روند همبستگی به این مفهوم خواهد بود، که باید طبیعت را نیز در کنار تکنیک و رشد دیجیتالی در این پروسه شرکت داد و در کنار مبارزه با فقر و رشد سیستم درمانی و امکان استفاده از آن برای همه قشرهای جامعه و همه مردم دنیا از پایین تا بالا باید ایده روشنگرانه رشد و پیشرفت تکنیک باشد. امروز شاهد آن هستیم که سیستم های دیجیتالی نقش بسیار مهمی نه تنها در انتقال اطلاعات بلکه در نزدیکی بین انسان ها، در شرایطی که امکان ارتباط نزدیک وجود ندارد ایفا می کنند. از این رو در راستای تکامل این ویروس شاهد انقلاب صنعتی جدیدی از یک سو، و انقلاب اجتماعی و فرهنگی در تغییر رفتار انسان ها از سوی دیگر خواهیم بود.
ویروس، سوورن جدید است که هیچ قانونی نمی شناسد. سوورن در مفهوم کلاسیک آن یک سوژه است که در شرایط استثنایی می تواند قانون را مختل و به اراده خود عمل کند. شرایط استثنایی، شرایطی آستانه ای است بین قانون و بی قانونی. در چنین شرایطی مردم حق مقاومت دارند زیرا سوورن در عین اینکه خود را موظف به قانون نمی داند، مردم را به اجرای آن موظف می کند. در حالیکه از حقوق مردم کاسته می شود، بر حقوق سوورن افزوده می شود.
کارل اشمیت می نویسد: سوورن کسی است، که در باره شرایط استثنایی تصمیم گیرنده است. اگامبن می نویسد: سوورن کسی است که احتمال وقوع شرایط استثنایی، که در آن او هم در درون و هم در بیرون از قانون است، به او قدرت می دهد. فوکو می نویسد، که نبرد علیه یک دشمنی که ساختار آن ناشنا است به آنجا می انجامد، که ما هویت آن دشمن را از آن خود کنیم. اما ویروس به عنوان یک ابژه قدرت سوورنی خود را بر انسان نشان می دهد. او قادر است همه چیز را مختل کند و ریشه تمدن ها را از پایه ویران کند. انسان امروز با تمام پیشرفت تکنیکی همان انسان قرن چهارده یا پیش از آن است و هیچگاه نمی تواند ادعای خدایی کند.
اگر فلسفه سیاسی تا به امروز، به تجزیه و تحلیل سوورن به عنوان سوژه مقتدر پرداخته اند، و به گونه ای تحقیر آمیز به ابژه ، یعنی چیزی همانند این ویروس که فکر نمی کند ولی فکر می شود، نگریسته اند، فلسفه سیاسی آینده باید طبیعت را به عنوان سوژه در مرکز سیستم فکری خود قرار دهد. از اینرو نیاز به تعریفی دیگر از سوژه داریم: سوژه در تعریف کلاسیک ، کسی است که می اندیشد، فکر می کند و جهان را در تصور خود منعکس می کند. ابژه اما فکر می شود. در بین این ابژه و سوژه یک فضای بینابینی است که هنوز ناشناخته مانده و باید مورد پژوهش فلسفه و علوم اجتماعی قرار گیرد. این فضا به قول „وایتسهد“ یک فضای خالی است همچون فضای خالی که بدون آن هیچ ریتم موسیقی نمی تواند وجود داشته باشد.
رابطه انسان با طبیعت تاکنون چنین بوده، که هر فاجعه طبیعی همچون زلزله یا سیل و غیره بخشی از انسان ها را در کنار هم کشانده است. امروز اما با حادثه ای روبه رو هستیم، که به بشریت مربوط است و دامنه و ابعاد آن ناشنا است.
امروز باید تمامی بشریت در کنار هم علیه دشمنی مشترک مبارزه کنند.
هفته های پیش از ویروس کرونا کتابی جدید از فیلسوف چینی به نام زاهو تینگیانگ[۱] خواندم. در اینجا قصد این نیست که به نقد این کتاب بپردازم یا محتوای آن را بازگویی کنم، که در فرصتی دیگر چنین خواهم کرد. اما اگر آن روز محتوای آن کتاب تا اندازه ای همچون رویائی در فلسفه سیاسی بود، امروز با تحولات روز های اخیر، به جرات می توانم بگویم که چنین چیزی ممکن است. نام کتاب او، زیر یک آسمان یا به چینی „تینچیا“ است، که از فلسفه چینی گرفته شده است. آسمان تمامی انسان ها را زیر بال خود دارد و برای ما نشانه است از جهان. اندیشه مرکزی در این فلسفه سیاسی این است، که جهان به عنوان یک سوژه سیاسی نگریسته می شود. در چنین مفهومی سیاست جهانی باید از زاویه ای بسیار گسترده تر در مقایسه با یک حکومت سوورن نگریسته شود. به این دلیل مرکز فکر سیاسی نه رقابت و نه دوستی یا دشمنی، بلکه همزیستی و احترام به یکدیگر است. از نظر او فلسفه سیاسی هابز با فرض شرایط طبیعی به عنوان شرایط اولیه هر چند که به دور از واقعیت است، اما حاوی نکات مهمی است: اول اینکه امر سیاسی باید امکان وقوع بدترین ها را همواره محتمل بداند، در غیر اینصورت توصیف فرا مرزی پدیده های سیاسی ممکن نیست. دوم اینکه امنیت اولین ضرورت است. و سوم اینکه به هیچکس نمی توان اعتماد داشت. نقطه قوت نظریه هابز این است، که او بدترین ها را در دنیا به نمایش می گزارد، به گونه ای که انسان ها برای همزیستی نیاز به قرادداد اجتمأعی می یابند. نقطه ضعف نظریه هابز این است، که او عنصر همکاری بین انسان ها را نادیده می گیرد.
بر خلاف هابز او در فلسفه سیاسی کلاسیک چینی، به نام زونچی[۲] عنصر همکاری و اعتماد می بیند، زیرا در این فلسفه، همزیستی بر خود زیستی مقدم است. نقش تعیین کننده همزیستی نسبت به خود زیستی را امروز در رابطه با ویروس کرونا مشاهده می کنیم، که نجات همزیستی و پذیرش تمامی محدودیت های آن شرط بقای فردی است.
از یاد نبریم که همه ما، زیر یک آسمان و در یک زمین هستیم.
[۱] Zhao Tingyang: ۲۰۲۰, Alles unter dem Himmel, surkamp.
[۲] Xunzi ۳۱۳-۲۳۸ قبل ازمیلاد
برگرفته از سایت خرمگس