هفتاد سال کنوانسیون ژنو؛ سالگردی با روبان سیاه
آیا کشورهای عضو کنوانسیون از حقوق پناهجویان صیانت می‌کنند؟ کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان می‌گوید امضاکنندگان از تعهدات خود شانه خالی می‌کنند. دیپورت متقاضیان به کشورهای مبدا شتابی نگران‌کننده یافته است.
۲۸ ژوییه ۱۹۵۱ کنوانسیون ژنو یکی از مهم‌ترین ارکان همکاری‌های بشردوستانه بین‌المللی به تصویب رسید؛ کنوانسیونی که پذیرش و محافظت از افراد تحت تعقیب و آزار در کشورهای خود را تامین و تضمین می‌کند و میزبان را متعهد می‌سازد که تحت هیچ شرایطی، فرد پناهنده را به جایی که خطر ناامنی، شکنجه و پیگرد دارد پس نفرستد. کنوانسیون اما در سال‌های اخیر به دلیل کاستی‌هایش در رویکرد نسبت به شمار بالای متقاضیان مورد انتقاد قرار گرفته است. منتقدان می‌گویند کنوانسیون تنها ناظر بر حمایت از کسانی است که تحت تعقیب قرار گرفته‌اند و خواست انسانی دسترسی به یک زندگی بهتر که منشا بخشی از مهاجرت‌ها و پناهجویی‌هایی اخیراست را پوشش نمی‌دهد.
فیلیپو گراندی، کمیسرعالی امورپناهندگان سازمان ملل در سخنانی به مناسبت۷۰ سالگی کنوانسیون ژنوتاکید کرد که به لطف این کنوانسیون میلیون‌ها انسان از خطرات مختلف نجات یافته‌اند. او هم‌زمان رویکردهایی چون بازگرداندن قایق‌های پناهجویان به کشور مبدا یا دیپورت متقاضیان را محکوم کرد. گراندی مشخصا از گارد ساحلی یونان که پناهجویان را به ترکیه می‌فرستد، از مقامات شیلی که ونزوئلایی‌ها را بدون بررسی حق پناهندگی اخراج کرده و از بریتانیا و دانمارک که درخواست پناهجویان را در کشور ثالث بررسی می‌کنند، گلایه کرد. او هشدار داد که آژانس پناهندگان سازمان ملل به عنوان مرجع، بر کنوانسیون ژنو و رویکرد کشورهای امضاکننده نظارت دارد.
حمایت از پناهجویان یک تعهد قانونی و اخلاقی است، با این همه، پذیرش جنگزدگان و پناهجویان در کشورهای امن، دستخوش کشمکش‌های سیاسی، گرایش‌های نژاد پرستانه یا رقابت‌‌های انتخاباتی شده است.
میراث کنوانسیون ژنو
هر کس به دلیل ملیت، مذهب، نژاد یا اعتقادات سیاسی مورد آزار یا پیگرد قرار داشته باشد، باید مورد حمایت و حفاظت قرار گیرد. این کشورها نیستند که تعیین کنند چه کسی را باید پذیرفت و چه کسی را باید مشمول پشتیبانی قرار داد. این حقی است که در کنوانسیون ژنو تضمین شده است؛ کنوانسیونی مبتنی بر تجارب فاجعه بار تحولات دهه‌های گذشته، از انقلاب اکتبر روسیه، قلع و قمع یهودیان و جنگ جهانی دوم…
آژانس پناهندگان سازمان ملل که پس از جنگ جهانی دوم تشکیل شد، در سال ۱۹۵۴جایزه نوبل صلح را به پاس چنین ایده‌ای دریافت کرد. کنوانسیون ژنو کمک کرد تا منتقدان و ناراضیان در جای جای دنیا، مفری برای گریز از پیگرد و شکنجه و سرکوب بیابند؛ از دگراندیشان مجارستانی در اروپا، مبارزان ضد استعمار در آفریقا یا قربانیان رادیکالیسم طالبان در افغانستان. کمیساریای پناهندگان سازمان ملل می‌گوید کنوانسیون ژنو زندگی دستکم ۵۰ میلیون نفر را حفظ کرده است.
کنوانسیون ژنو حقوق پناهجویان و آوارگان را تضمین کرده اما اینک با گذشت هفتاد سال چه از این تعهد باقی مانده است؟
کنوانسیون نقاط ضعفی دارد. در مفاد آن، از جنگ، بلایای طبیعی یا اپیدمی‌ها به عنوان عوامل و دلایل پناهندگی نام برده نشده است. تدوین کنندگان این متن، عمدتا شرایط دوقطبی اروپای بعد از جنگ دوم و جنگ سرد را در ذهن داشتند. وضعیت آب و هوایی یا جنگ‌و منازعه داخلی در مخلیه آنها نبود.
یک چالش دیگر آن است که هیچ محکمه‌ای برای نظارت بر کشورهای امضاکننده کنوانسیون و انطباق عملکرد آنها با تعهدات انسانی‌شان وجود ندارد. این بدان معناست که هیچ مانع یا جریمه‌ای علیه کشورهایی که موازین کنوانسیون را به سلیقه خود تاویل می‌کنند وجود ندارد. بسیاری کشورها پناهجویان را خودسرانه به مرزهای مبدا پس می‌فرستند.
گرسنگی، فلاکت، ناآرامی
موج فزاینده پناهجویی تنها به تنش‌های سیاسی یا تحولات اجتماعی مربوط نیست بلکه تغییرات اقلیمی نیز مزید بر علت شده‌اند. هم اینک ۲۰ میلیون نفر به دلایل آب و هوایی آواره شده‌اند و کارشناسان برآورد می‌کنند که کوچ اقلیمی در چند سال آینده به ۱۰۰میلیون نفر برسد. گرد مولر، وزیر کمک‌های عمرانی آلمان می‌گوید پیامد ترک سرزمین به دلایل زیستی، تنش، گرسنگی و فقر هر چه بیشتر را در بر دارد.
مولر در گفت‌وگو با رسانه‌های آلمانی تاکید کرده که برنامه جهانی غذا فاقد بودجه اضطراری برای کمک به مناطق آسیب دیده از خشکسالی و سیل و قحطی است: «این کوته‌نظری و آبروریزی است.»
این مقام آلمانی با ابراز تاسف از تصمیم اتحادیه اروپا برای کاهش بودجه کمک‌های عمرانی در سال‌های آتی گفته است: «هفتادمین سالگرد امضای کنوانسیون ژنو باید موجبی باشد برای عدم کاهش تعهدات و اقدامات بشردوستانه. اتحادیه اروپا باید برای غلبه بر عوامل آوارگی، پناهندگی و مهاجرت، پیش‌زمینه‌ها را دریابد و اقداماتی انجام دهد؛ وگرنه باید در انتظار پیامدهای بحران جهانی پناهندگی باشد.»
از سال ۲۰۱۵ و پس از موج پناهجویی در اروپا که ناشی از جنگ سوریه و تاخت و تاز داعش بود، گرایشی مخالف نیز به تدریج قوت گرفت؛ گرایشی مبتنی بر رد تقاضاها و اخراج که به ویژه در کشورهایی با دولت‌های دست راستی قوی‌تر است. هریبرت پرانت، نویسنده و دبیر تحریریه روزنامه زود دویچه سایتونگ می‌گوید با این وضعیت ولو آن که ۱۴۰ کشور عضو کنوانسیون ژنو باشند، دلیلی برای جشن گرفتن هفتاد سالگی آن وجود ندارد. او این مناسبت را سالگردی با روبان سیاه می‌داند.
