اورهان پاموک: بنیاد سکولاریسم ترکیه آسیب دیده است
یولیا هان، خبرنگار “دویچه وله” از اورهان پاموک میپرسد: هیچ فکرش را میکردید که مهمترین بنای استانبول، که ۸۶ سال موزه بوده و یونسکو آن را بخشی از میراث جهانی دانسته، ناگهان مسجد بشود؟
اورهان پاموک: در سال ۱۹۳۴ آتاتورک کبیر، پایهگذار ترکیه نوین، مسجد ایاصوفیه را به موزه تبدیل کرد. او این عمارت ارتدوکس که زمانی بزرگترین کلیسای جامع یونان به شمار میرفت را به موزه تبدیل کرد تا به جهان، به ویژه به دنیای غرب، بگوید: “ببینید: ما ترکها ملتی سکولار هستیم”. میخواست بگوید: «ما قصد داریم از لائیسیته فرانسوی پیروی کنیم و دروازه کشورمان را به روی فرهنگ و تمدن اروپایی باز کنیم». حالا این هدف به کلی نقش بر آب شده است.
دویچه وله از نویسنده برنده جایزه نوبل در ادبیات میپرسد: ایاصوفیه به عنوان موزه هم برای مسلمانان اهمیت دارد و هم برای مسیحیان. به نظر شما دولت اردوغان از تغییر کارکرد آن به مسجد چه هدفی دارد:
پاموک: دولت قصد دارد آشکارا بگوید که ما به سکولاریسم کمال آتاتورک احترام نمیگذاریم. ما قصد داریم پوپولیست باشیم. ما قصد داریم با پیروی از اسلام عوامانه به دنیا بگوییم که از غرب خوشمان نمیآید. من این پیام را نمیپسندم اما تعجب میکنم که اینجا مخالفان صداشان را بلند نمیکنند. شاید به این خاطر که میدانند این اقدامی مردمپسندانه است و ظاهرا متاسفانه سرنوشت ایاصوفیه به دست همین مردم افتاده است. ولی من در عین حال یک شهروند ترکیه هستم و مثل میلیونها انسان سکولار دیگر با این تصمیم مخالف هستم اما بدبختانه صدای ما شنیده نمیشود.
دویچه وله: به نظر شما چرا مخالفان صداشان در نمیآید؟
پاموک: یکی از دلایل سکوت آنها این است که در ترکیه آزادی بیان وجود ندارد. مخالفان این تصمیم جرأت ندارند بگویند: این موزه میراث آتاتورک است، پس باید به آن احترام بگذاریم. واقعیت این است که ترکیه، برخلاف سایر کشورهای مسلمان، بنیادی سکولار دارد و جهان این را میداند. همه شهروندان ترکیه، حتی آنها که به جریانهای اسلامی گرایش دارند و به آنها رأی میدهند، آشکارا یا پنهانی به این که با سایر ملتهای مسلمان متفاوت هستند، افتخار می کنند. با غرور میگویند: ما مثل اروپاییها سکولار هستیم. و حالا از این هدف دور افتاده و به هدف آتاتورک پشت کردهاند که میخواست ترکها هم مسلمان باشند و هم سکولار.
دویچه وله
********
اولین نماز جمعه ایاصوفیه در نزدیک یک قرن
با تبدیل موزه ایاصوفیه استانبول به مسجد، امروز جمعه ۲۴ ژوئیه (۳ مرداد) پس از ۸۶ سال دوباره در این محل نماز جمعه برگزار شد.
عمر بنای کنونی ایاصوفیه به قرن ششم میلادی میرسد که به عنوان یک کلیسای ارتدوکس در قسطنطنیه، پایتخت امپراتوری روم شرقی ساخته شد.
با قدرت گرفتن عثمانیان این کلیسا ۹ قرن پس از ایجادش به مسجد تبدیل شد و با شکل گرفتن ترکیه امروزی ایاصوفیه در سال ۱۹۳۴ موزه شد. این بنا یکی از جاذبههای اصلی گردشگری در استانبول و جزو میراث جهانی یونسکو است.
حال با اعلام رجب طیب اردوغان، رئیسجمهور ترکیه، دوباره در ایاصوفیه نماز جمعه برگزار شد.
دادگاهی در ترکیه یک ماه پیش در بررسی وضعیت ایاصوفیه به عنوان موزه حکم داد استفاده از آن به عنوان هر مکانی جز مسجد “قانونا مجاز نیست”.
تصمیم ترکیه برای تبدیل ایاصوفیه به مسجد با انتقادهای زیادی روبرو شده و از جمله پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیکهای جهان، آن را “دردناک” خوانده است.
در آمادهسازی ایاصوفیه برای برگزاری نماز جمعه مسلمانان شمایل و دیوارنگارههای مسیحی آن با پارچه پوشانده شده است.
- پاپ فرانسیس به تصمیم ترکیه در مورد ایاصوفیه واکنش نشان داد: دردناک بود
- اردوغان و ایاصوفیه، ‘رویای’ احیای خلافت اسلامی
- ‘این ترکیه، ترکیه قدیم نیست’؛ چرخش در سیاست خارجی ترکیه
گروههای اسلامگرا و دست راستی در ترکیه از بازگشت ایاصوفیه به وضعیت مسجد استقبال کردهاند. اما منتقدان سکولار و چپگرای آقای اردوغان با این کار مخالفند.
رجب طیب اردوغان هنگام اعلام تصمیم برای تبدیل دوباره ایاصوفیه به مسجد گفت: “پس از ۸۶ سال ایاصوفیه دوباره مسجد میشود، همان طوری که سلطان محمد فاتح در حکمش آورده بود.”
سلطان محمد دوم، ملقب به فاتح، شاه عثمانی بود که در جنگهای صلیبی پیروز شد و قسطنطنیه (استانبول امروزی) را فتح کرد.
سالها است که رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه او به سیاست “نوعثمانیگری” متهم میشوند که توسعهطلبی و ترکیبی از ملیگرایی و اسلامگرایی با تکیه بر عناصر تاریخی را دربرمیگیرد.
اولین نماز جمعه قرن ۲۱ ایاصوفیه در روزهای کرونا
علی یرلیکایا، استاندار استانبول، روز پنجشنبه گفت: “مسلمانان مشتاقند، همه میخواهند در بازگشایی مسجد باشند.”
او در عین حال از نمازگزاران خواسته است برای پیشگیری از انتقال ویروس کرونا به یکدیگر با خود ماسک تنفسی و جانماز به ایاصوفیه ببرند و ملاحظات لازم برای مهار واگیری را در نظر بگیرند.
به گفته استاندار استانبول کادر درمانی هم در محل حضور خواهند داشت.
علی ارباس، وزیر دیانت در ترکیه، گفته ایاصوفیه میتواند تا هزار نمازگزار را همزمان در خود جای دهد.
آقای اردوغان روز جمعه جزو نمازگزاران بود.
ایاصوفیه همچنان به روی بازدیدکنندگان غیرمسلمان باز خواهد بود.
بی بی سی
*****
ایاصوفیا و ترکیه
مهرداد فرهمند
از وقتی ایاصوفیا دوباره مسجد شده، رسانهها روی لعن و نفرین اردوغان متمرکز شدهاند. من در گزارشم (بیبیسی جمعه ۲۴ ژوئیه) درباره نخستین نماز جمعه در ایا صوفیا پس از ۸۶ سال، کوشیدهام از این نگاه یکسویه بپرهیزم و نشان دهم که تا از روزن هواداران تبدیل ایا صوفیا به مسجد هم نگاه نکنیم، درک درستی از این تصمیم نخواهیم داشت. عنایت داشته باشید که چه در گزارشم و چه در این نوشته، به واقعیتهای موجود پرداختهام که نادیده گرفته شده نه اینکه این واقعیتها را تبلیغ یا با آنها همدلی کنم. واقعیتهای دیگر را ده روز است صداهای بلندتر از من دارند می گویند.
***
ایا صوفیا برای ترکیه فراتر از کلیسایی است که مسجد شده، مسجد ایا صوفیا نماد غرور ملی ترکیه است، نماد تاریخ و هویت این مردم است. تمام غرور و روحیه ملی ترکیه بر پایه فتح قسطنطنیه بنا شده. سلطان محمد فاتح برای مردم ترکیه، تنها پادشاه و حکمرانی در پانصد سال پیش نبوده، پدر و بانی ملت بوده و قداست دارد. همان گونه که سقوط شاهنشاهی ساسانی هزار و چهارصد سال است عقدهای در دل ملت ایران شده، همانگونه که گلستان و ترکمانچای بر پیکر این ملت زخم زده، عقده سقوط امپراتوری عثمانی هم بر دل مردم ترکیه مانده، هنوز عزادار کشوریاند به پهناوری کانادا که به سرزمینی تقریبا نصف ایران فرو کاسته شد.
داغ ایاصوفیا ۸۶ سال بر دل مذهبی و ملی ماند. جمع مذهبی و ملی یعنی اکثریت قاطع مردم ترکیه. بر خلاف ملیگرایی ایرانی که امروزه مد شده اسلامستیزی را هم چاشنی خود کند، ملیگرایی ترکی از دین اسلام جداییناپذیر است. نماز جمعه در ایاصوفیا، آرزویی بود که ۸۶ سال بر دل ملتی مانده بود. در ترکیه البته اقلیت انتلکتوئل (به قول خودشان سوسیته) با مسجد شدن ایا صوفیا مخالفند اما هیچ جای دنیا این اقلیت، مردم را نمایندگی نمیکند. همان گونه که در ایران هم اقلیت انتلکتوئل با هر آنچه نشانی از میهن و ملیت داشته باشد، دشمنی میورزد.
اگر اردوغان بزودی به هجده سالگی فرمانرواییاش میرسد، برای این است که همه اینها را بخوبی میداند. آنهایی که هر بار انتخابات میشود، سقوط اردوغان را پیشبینی میکنند، این واقعیتها را نمیفهمند و درک نمی کنند. هجده سال است میگویند اردوغان میخواهد ترکیه را ایران کند و چادر سر زنها و کشور را اسلامی کند. کدام اسلامی؟ ترکیه همچنان دارد از گازینوها (کابارهها) و کارخانهها (روسپیخانهها) پول در میآورد و توریستهای لخت و پتی را در ساحلش به آغوش میکشد. رابطهاش با اسرائیل اندکی خدشهدار نشده. بازارهای اسرائیل پر از کالای ترکیهای است.
اردوغان هر چه کرده، نمایش اسلام بوده نه پیاده کردن اسلام. بخوبی انگشت روی نقاط حساس ملی و مذهبی مردم گذشته و حکومت کرده. اگر هم روزی به زیر کشیده شود، از سر اسلامگرایی نخواهد بود. او ردای سلطان محمد فاتح را به تن کرده، ردایی که به تنش گشاد است و زار میزند. سقوط او روزی خواهد که بخواهد اسب سلطان محمد فاتح را هم سوار شود و این اسب به زمینش بزند.